Мас Майаттан — таас Майаҕа

Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтэ кэлиҥҥи сылларга биллэ тубуста. Эргэ хаарбах дьиэлэр оннуларыгар таас дьиэлэр кыбартааллара баар буоллулар. Быйыл сэттэ мэндиэмэннээх, лифтээх таас дьиэ үлэҕэ киирэн, тыа сирин биир тарбахха баттанар сэлиэнньэтэ киин куораттан туох да итэҕэһэ суох аныгылыы көстүүлээх буолла.

Салалта араас бырагыраамалары олоххо киллэрэн, онно үбүлээһин хото көрүллэр буолан, Майаҕа үгүс үлэ ыытыллар. Маныаха эбии Майа сэлиэнньэтин баһылыга Алексей Неустроев субуотунньугунан ыарахан уйуктаах массыыналаах дьонун кытта уопсай тылы булан үлэлэһэр.

— Ыарахан уйуктаах массыына суоппардара уонна тырахтарыыстара биир санаанан салайтаран, Майабыт сайдарын туһугар сүҥкэн кылааттарын киллэрэ сылдьаллар. Дьэ, туруу үлэһит дьон. 2022 сылтан ыла кинилэр көмөлөрүнэн Майабытыгар барыта 27 суол оҥоһулунна, туустаах кумаҕы кытта таас тиэллэн тэлгэннэ. «Таптал көлүччэтэ» саҥалыы тупсарыллан оҥоһулларыгар сирин-уотун бэлэмнээһиҥҥэ 1000 куб кумаҕы таспыттара. Маны таһынан, кинилэр көмөлөрүнэн, улууспут биир саамай улахан бөх тоҕор сыбаалката сааһыланна.

2023 сыллаахха сэлиэнньэбитигэр бэйэ көҕүлээһинин бырагырааматын (ППМИ) чэрчитинэн улахан кыамталаах тыраахтары (погрузчик) атыыласпыппыт. Улахан үлэни ыытаары гыннахпытына, өрүү дьонтон көрдөһөн уларсар этибит. Онон дьоммутун-сэргэбитин кытта сүбэлэһэн баран, олус наадалаах көлөнү атыылаһан, Дьокуускай куораттан сүүрдэн аҕалбыппыт, — диэн кэпсиир Майа сэлиэнньэтин баһылыга Алексей Неустроев.

Бырагыраама олоҕу хамсатар

Салгыы баһылык бииртэн биир киһи кэрэхсиир бырагырааматын билиһиннэрдэ. Ол курдук, кинилэр федеральнай, судаарыстыбаннай бырайыактарга, бырагыраамаларга олохтоохтук кыттыбыттар. Ол курдук, “Куорат табыгастаах эйгэтин тэрийии”, “1000 тэлгэһэ”, “Хаарбах дьиэттэн көһөрүү”, “Уһук Илиҥҥи гектар”, “Олорор дьиэни туттуу” — федеральнай бырагыраамаларга. “Тыа сирин кэлим сайдыыта”, “Тыа сиригэр олорор дьиэ уонна олох-дьаһах хомунаалынай өҥө хаачыстыбатын тупсарыы”, “Кэлэр көлүөнэ пуондата” диэннэр өрөспүүбүлүкэҕэ кэрэхсэнэр бырагыраамалары хото туһаналлар.

Таба тайаныы

Майа сэлиэнньэтин дьаһалтатын эдэр салайааччылара анал бырагыраамалары олоххо киллэриигэ олохтоохтук ылсыбыттар. Ол көстүү — хардыы аайы. Федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраамалар чэрчилэринэн туох үлэ барарын билиһиннэрэ миигин Майа сэлиэнньэтин баһылыгын солбуйааччы Дмитрий Игнатьев анаан арыаллаан сырытыннарда.

“Куорат табыгастаах эйгэтин тэрийии” бырагыраама чэрчитинэн тутуллубут успуорт уонна сынньалаҥ былаһаакката — ураты тутуу. Биллэн турар, бу уустук кэмҥэ уонна хантан эбии үбү булан, маннык сүүнэ улахан аныгы сынньанар эйгэни тутуоҥуй?

Майаҕа киириигэ саамай көстүүлээх аныгылыы тупсаҕай оҥоһуулаах успуорт уонна сынньалаҥ искибиэрэ түөрт кыбартыыралаах мас дьиэ оннугар тутуллубут. Ол дьиэ биир кыбартыырата умайан хаалбыт, өр кэмҥэ «дьардьама» курдук хараҕы аала турбут. Онуоха кинилэр СӨ Архитектура управлениетын уонна Компетенция киинин кытта ыкса үлэлэһэн, тутааччы Альберт Новгородов салайар тэрилтэтэ тутан, искибиэр былырыын үлэҕэ киирбит. Хата, “Аныгы куорат эйгэтин үөскэтии” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраамаҕа таба тайананнар, бу сынньалаҥ искибиэрэ тутуллубут.

«Таптал көлүччэтигэр» — саҥа «ыал»

Майа олохтоохторо биир сөбүлээн сынньанар сирдэрэ — «Таптал көлүччэтэ». Биһиги тиийиибитигэр көлүччэҕэ кус арааһа уста сылдьара. Манна булчуттар сааскы кус булдун кэнниттэн иитиэх кустарын (подсадная утка) аҕалан сайылаталлар. Күһүн кэлэн ылан бараллар эбит. Соторутааҕыта саҥа оҕоломмут “ыал” уста сылдьара. Туһугар, манна эмиэ тэтимнээх олох устар.

«Промкомбинат» түөлбэтэ — икки бырагырааманан

Салгыы сэлиэнньэ аатырбыт “мас Майа” диэн аатыттан тэйэн, аны “таас Майа” буолбут бырагыраамата хайдах олоххо киирэрин билсэ айаннаатыбыт. «Хаарбах дьиэттэн көһөрүү» бырагыраама чэрчитинэн саҥардыллыбыт Майа аатырбыт «Промкомбинат» түөлбэтигэр тиийэн кэллибит. Бу манна эргэ мас дьиэлэри биирдиитэ 50‑тан тахса кыбартыыралаах алта таас дьиэ солбуйбут. Бу аныгылыы көстүүлээх куораттыы тыыннаах түөлбэ икки анал бырагырааманы олоххо киллэрбит: федеральнай — «1000 тэлгэһэ» уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи — «Бэйэ көҕүлээһинэ» (ППМИ).

Майа сэлиэнньэтин баһылыгын солбуйааччы Дмитрий Игнатьев араас бырагырааманы ааҕа билэрин сөҕөн, «эһиэхэ бырагыраамаларынан дьарыктанар анал исписэлиистээххит дуо?» диэн интэриэһиргээтим. Онуоха сэһэргэһээччим маннык хоруйдаата: «Биһиэхэ, дьаһалта хас биирдии исписэлииһигэр, баһылыкпыт Алексей Неустроев «ханнык-туох бырагыраама баарын билсиҥ” диэн сорудахтаабыта. Онно бары “бу биһиэхэ сөптөөх эбит” диэбиппитин дьүүллэһэн баран, хайата табыгастааҕын талбыппыт. Биллэн турар, санаатыҥ да сөбүлээбит бырагыраамаҕар хапсыбаккын. Биһиги ол ааспатах докумуоннарбыт итэҕэстэрин үөрэтэн, саҥардан баран хаһан кыайыахпытыгар диэри сайаапка биэрэн иһэбит. Ол түмүгэр араас бырагырааманан харчы кэлэрин билэн, бу үлэҕэ көхтөөхтүк ылыстыбыт”, — диэн кэпсиир Дмитрий Игнатьев.

“Кыайыы аартыга” болуоссат — грант кыайыылааҕа

Баһылык солбуйааччытын кытта бу күннэргэ тэтимнээхтик тутулла турар «Кыайыы аартыга» эбийиэккэ кэлбиппитигэр, баһылык Алексей Неустроев үлэни-хамнаһы бэйэтинэн билсэ сылдьар эбит. Кини саҥардылла турар Кыайыы болуоссатын ис хоһоонун билиһиннэрдэ:

— Ааспыт үйэ 70‑с сылларыгар тутуллубут Кыайыы болуоссатын саҥардан, “Кыайыы аартыга” диэн патриотическай, култуурунай, социальнай тыыннаах уопсастыбаннай эйгэнэн буолуоҕа. Майа нэһилиэгин олохтоохторо 2023 сылга «Кыайыы аартыга» болуоссаты тупсарыыга туһуламмыт бырайыагы биир санаанан өйөөбүттэрэ. Болуоссакка Афганистаҥҥа, Чечняҕа, Сирияҕа, билигин буола турар байыаннай дьайыыга сылдьыбыт дьоҥҥо туспа мемориальнай зона баар буолуоҕа. Ийэҕэ анаммыт скульптура уонна Сэбиэскэй Сойуус дьоруойа Ф. К. Попов бюст-пааматынньыга оннунан хаалыахтара.

Бырайыак Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук субъектарыгар анаан ыытыллыбыт кыра куораттарга уонна историческай нэһилиэнньэлээх пууннарга табыгастаах куорат эйгэтин тэрийэр бастыҥ бырайыактар Бүтүн Арассыыйатааҕы күрэхтэрин кыайыылааҕынан буолбута. Грант суумата — 50 мөл. солкуобай. Онон сыаналаах эбийиэк тутуута улахан хонтуруолга сылдьар. “Кыайыы аартыга” болуоссат Майа сэлиэнньэтин биир саамай ытык сиринэн буолара саарбаҕа суох.

* * *

…Ити курдук, бэрт элбэх бырагыраама өйөбүлүн туһана сылдьар Майа сэлиэнньэтин олохтоох дьаһалтатын салалтата атын улуустарга бастыҥ холобурунан буолуон сөп эбит.

“Уопсастыбан-ньыктарга тирэҕирэбит”

Алексей Неустроев, Майа сэлиэнньэтин баһылыга:

— Социальнай эйгэҕэ биһиги улахан үлэни ыытабыт. Ол курдук, тыыл бэтэрээн-нэрин уонна сэрии сылларын оҕолорун күһүн аайы мууһунан хааччыйабыт. “Аҕа түмсүүтэ” олус көхтөөх уопсастыбаннай тэрилтэ былырыын 100‑тэн тахса ыалга муус тиэйэн биэрбитэ.

Маны таһынан, олохтоох дьаһалта тирэҕинэн 19 түөлбэ салаайааччыта буолар. Бу үгүс далааһыннаах үлэни ыытар дьоммутун өйөөн, кыһын Майа иһигэр үлэлиир оптуобуска, баанньыкка, олохтоох тыйаатырга босхо сырытыннарабыт.

Үлэ уонна социальнай сайдыы министиэристибэтин нөҥүө кэпсэтэн, быйыл сайын Москваҕа “Бэс чагдаҕа” аҕыс байыаннай дьайыы кыттааччытын ийэтин босхо сынньата ыыта сырыттыбыт. Майаҕа 30‑тан тахса араас уопсастыбаннай түмсүү баар. Кинилэри барыларын Мария Лукина “Түмэн” диэн биир уопсастыбаннай тэрилтэҕэ мунньан, уопсай үлэни бииргэ ыытан, олус сатабыллаахтык салайар. Уопсастыбанньыктарга түмсэллэригэр анаан “Дьол түһүлгэтэ” диэн уопсастыбаннай киин дьиэтин анаабыппыт.

Онно араас аһымал аахсыйаларын, суолталаах тэрээһиннэри ыытан, олохтоох дьаһалтаҕа улахан тирэҕинэн буолаллар.