“Матёра, бырастыы”

Былатыан Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырыгар олунньу 21-23 күннэригэр  көрдөрүллүөхтээх  саҥа испэктээк премьератыгар билиэт эрдэттэн бүппүтэ. Ол курдук, нуучча суруйааччыта Валентин Распутин айымньытынан “Матера, бырастыы…” испэктээги РФ норуодунай артыыһа Андрей Борисов режиссердаан туруорда.

Андрей Саввич бу испэктээги өссө 1989 сыллаахха М. Горькай аатынан МХАТ сыанатыгар туруоруоҕуттан ыла сүүрбэччэ сылы быһа ситиһиилээхтик көрдөрүллүбүтэ, испэктээккэ сэбиэскэй кэм уһулуччулаах артыыстара оонньообуттара. Манна даҕатан эттэххэ, «Матера, быраһаай»  — Андрей Борисов иккистээн төннөн туруорар бастакы испэктээгинэн буолар.

“Ол эрээри, оччолорго айымньы дириҥ философиятын, суруйааччы киэҥ хабааннаах, аан дойду таһымнаах тиэмэни таарыйарын ситэ арыйбатах эбиппин. Онон, билигин Сахам тыйаатырын артыыстарын кытары бииргэ үлэлээн, Валентин Распутин көтөхпүт тиэмэтин дириҥник арыйар кыах бэрилиннэ”, — диэн пресс-кэмпириэнсийэҕэ эппитэ.

Онтон испэктээги көрө олорон, “Матёра, бырастыы” сахалыы тылбаастанан (тылбаасчыт Мария Докторова) мээнэҕэ туруоруллубатаҕын өйдүүгүн. Бастатан туран, испэктээк М. Щепкин аатынан тыйаатыр үрдүкү училищетын 1974 сыллаахха бүтэрбит саха устуудьуйатын 50 сылыгар ананна. Ону сэргэ, оруолларга икки састаап оонньоото. Аҕа саастаах көлүөнэ, академическай тыйаатыр да буоларынан, эдэрдэргэ бэйэтин маастарыстыбатын өссө төгүл көрдөрдө. Онон артыыстар, ол иһигэр, Щепкин училищетын бүтэрбит 6‑с устуудьуйа артыыстара нуучча литэрэтиирэтин, классикатын ис дьиҥин эттэригэр-хааннарыгар иҥэринэн оонньоон, улахан оскуоланы аастылар. “Тыйаатыр аҕа көлүөнэ артыыстарын кытары улахан сыанаҕа оонньоотубут, кинилэртэн элбэххэ үөрэннибит”, — диэн күн бүгүн кэрэ кэпсээн оҥостоллор. Иккиһинэн, айымньы да, испэктээк да ис хоһооно саха көрөөччүтүгэр чугас, Саха сиригэр буолбут алдьархайга маарынныыр. Ол эбэтэр, 1960‑с сылларга Бүлүүтээҕи ГЭС-һи тутууга 500‑чэ нэһилиэнньэлээх Туой Хайа бөһүөлэгин ууга тимирдии туоһулара бу сылдьалларын курдук көрөҕүн.

1960‑с сылларга Братскай ГЭС тутулларынан, Иркутскай уобаласка Ангара өрүс кытылыгар Матёра диэн ааттаах дэриэбинэни ууга тимирдибиттэрэ. Ааҥнаан кэлбит алдьархайга ким кимэ-туга ыраас мууска ууруллар кэмэ тириир. Атыннык эттэххэ, эйэ дэмнээхтик олорбут дэриэбинэ дьоно икки бөлөххө хайдыһар. Бастакы бөлөх дьоно төрүт түөлбэлэриттэн атын сиргэ күһэллэн көһүүнү төрөөбүт дойдуларыгар көмүллэ сытар өбүгэлэрин таҥнарыы курдук ылынар. Иккис бөлөх — саҥа сайдыылаах олох туһугар дэриэбинэлэриттэн барарга бэлэм ыччат. Ол түмүгэр төрөппүттэр уонна оҕолор өйдөспөт буолуулара, тиэхиньикэ сайдыыта киһи аймахха дьайыыта, олох урукку укулаатын уларытыы, өбүгэ үгэстэрин сиргэ-буорга тэпсии, сыаннастар уларыйыылара уо. д.а. барыта көстөн кэлэр. Онон испэктээккэ көһөрүү тиэмэтэ эрэ буолбакка, сиэр-майгы, олох сыаннастара эмиэ сүрүн миэстэни ылаллар.

«Матёра, бырастыы» субу сибилигин ууга барыаххыт диэн куттаан, дьону-сэргэни өмүтүннэрэн, иннини-кэннини быһаарарга бириэмэ да бэриллибэт ыгым кэмнэри көрдөрүүттэн саҕаланар. Дэриэбинэ олохтоохторуттан кистии-саба киһи уҥуохтарын кириэстэрин алдьаталаан, ууга ыытары да кэрэйбэт санэпидстанция  үлэһиттэрин  сиэргэ баппат дьайыылара  олохтоохтору уолутар. Дэриэбинэ олохтооҕо Вера (Ирина Никифорова) ийэтин хаартыскатын булан айманыыта көрөөччү сүрэҕин-быарын ортотунан киирэр. Хараҕын уутун туттунар да буоллар, дьонун-сэргэтин аймаабат туһугар тулуурун, мындыр өйүн көрдөрөр Даарыйа (Степанида Борисова) уобараһа олус күүстээх. Кини хас биирдии этиитэ орто дойду олоҕун, билигин  баары сыаналыырга  үөрэтэр суолталаах.

Испэктээккэ артыыстар олус табыллан талыллыбыттар. Тыйаатыр сүрүн артыыстара сыанаҕа бииргэ тутуһан оонньообуттарын көрбөтөх да ырааппыт курдук. Даарыйа (Степанида Борисова), Настаа (Софья Баранова), Кэтириис (Зоя Попова), Сиимэ (Изабелла Николаева), Дьөгүөр (Михаил Апросимов), Боҕодьуол (Ефим Степанов) курдук   дэриэбинэ ытык дьонун мучумаанын, кинилэр уйулҕалара айманыытын уйадыйбакка эрэ көрбөккүн. Кинилэр хас биирдии дьайыыларыгар, кэпсэтиилэригэр ааспыт олохторо, оҕолорун-урууларын дьылҕалара, бу сыллар тухары туох кыһалҕалаах олорбуттара барыта тыктарыллар. Сэрии кэннинээҕи кэм буолан, оҕону иитии үксүгэр огдообо хаалбыт дьахтар нарын санныгар сүктэриллибит. Үйэтин тухары Матёраҕа олорбут Даарыйа эмээхсин уола Байбалынан (Айаал Аммосов), сиэнэ Өндөрөйүнэн (Василий Романов), харчы туһугар төрөөбүт дьиэтин уматарын да кэрэйбэт арыгыһыт Бөтүүкэнэн  (Эдуард Захаров) сирэйдээн,  оҕо иитиитэ эмиэ араастаах буоларын өйдүүгүн. Бэйэҥ өй-сүрэх мөккүөрүгэр кыттыһан, көлүөнэлэр мөккүөрдэригэр сөптөөх хоруйу көрдүү сатыыгын…

Матёра олохтоохторун майгылара-сигилилэрэ, олоххо сыһыаннара түөрт ийэ, эбээ хомуур уобарастарынан бэриллэр. Кинилэр бары ураты дьылҕалаахтар, олох ыарахаттарын тулуйан, бачча саастарыгар диэри эйэ дэмнээхтик олорон кэлбиттэр. Этэргэ дылы, нэмнэрин билсибит барахсаттар күлэр-үөрэр, хаадьылаһар сыаналара испэктээккэ олус истиҥ. Сиимэ  биир эмэ оҕонньорго кэргэн тахсан, кинини көрөр-харайар баҕалааҕын аһаҕастык этэр сыанатыттан эмиэ да күлэ, эмиэ да харааста саныыгын. Омос көрдөххө, күлүүлээх курдук сыананан дьахтар барахсан олоххо таптыыр уонна таптатар, аһынар, көмүскүүр анала итэҕэтиилээхтик көстөн ааһар. Оттон Настаа дьиэтиттэн бөһүөлэккэ көһөр сыаната кини дууһатын бүтүннүү арыйар. Иэримэ дьиэ ымыытын кэриэтэ буолбут сылабаардарын, иһиттэрин-хомуостарын бэйэлэриттэн араарбат баҕалара дьахтар, кэргэн, ийэ туохха барытыгар харыстабыллаах сыһыанын уонна тыыннааҕымсытыыны көрдөрөр курдук. Оттон хараастар-курутуйар кэмнэригэр ыллыыр нууччалыы ырыалара сахалыы матыыбы эмиэ санатан ылар.

Аҕыйах ахсааннаах норуот дьылҕата

Испэктээк афишатын көрдөххө, тыыга биир киһи олорор, уҥуоргуну одуулаһар. Кини кими эрэ кэтэһэр эбэтэр улахан уларыйыылар кэлиэхтэрин сүрэҕинэн сэрэйэр? Элбэх саҥата суох, күлүк диэн ааттыыр ким да наадыйбат киһитэ омугунан тунгууска. Ол гынан баран, Андрей Борисов испэктээктэригэр улааппыт көрөөччү бу күлүк испэктээккэ мээнэҕэ баар буолбатаҕын сэрэйэр, толкуйга түһэр. Тунгууска — төрүт дьарыктарын ыһыктыбакка, ийэ сирдэриттэн аһаан-таҥнан олорбут аҕыйах ахсааннаах норуот дьылҕата. Хаһан баҕарар сайдыы икки өрүттээх. Бу кэлбит сайдыылаах диир олохпутугар кыра норуоттар олохторун укулаата уларыйар, сирэ-уота суох хаалан норуот быһыытынан имири эстэр кутталлаахтар. Тунгууска уобараһын (омос санаатахха, ойоҕос персонаж курдук даҕаны) биһиги кэппитин кэтимэҥ диэн эрдэттэн сэрэтэр, харыстыыр, хараанныыр уобарас курдук ылынаҕын.

Көрөөччү испэктээк сценографиятын чэпчэкитик ылынар. Ол курдук, уот-күөс оонньуута да аһара баһырхайа суох, сыана ортотугар үөһээ-аллараа күлүмүрүү оонньуур уот  олох уларыйытыын кэрэһилиир курдук. Арай, ыччаттар киирэр-тахсар, өрүкүһэр сыаналара көрөөччүнү өрө күүрдэр, сайдыылаах  олоҕу аҕалыахтаах дьон бу сылдьар диэн итэҕэтэр.

Антонина Ускеева, көрөөччү:

— Испэктээк түмүгүн хайдах ылынныҥ, туох дии санаатыҥ?

— Сорох дьон олус ыарахан тыыннаах испэктээк диирин иһиттим. Ол эрэн, көртөн-нартан тэйэн, балысхан тэтимнээх олохпутуттан уоскуйан, тохтоон, бары да толкуйга оҕустардахпыт… дьиҥэр, ол туһалаах буоллаҕа эбээт. Баҕар, түҥнэстэн эрэри көннөрүөхпүт, сүтэрэн эрэрбитин харыстыахпыт, элбэтиэхпит, бэйэ бэйэбитигэр киһилии сыһыаннаһыахпыт, былыргыбытын, ааспыты, ортобутуттан туораабыт дьоммутун умнубат туһугар туруулаһыахпыт.

Бу ыксаллаах, ыгым олохтон уоскуйан, тулабытын көрүннэрбит, туох эбит үтүөнү оҥордорбут! Олох ирдээтэҕин аайы Матёраны туран биэрбиппит курдук, барытын туран биэрэр төһө сөптөөх дьылҕаный? Кэнэҕэски ыччакка тугу хаалларабыт?