Мэйиини үлэлэтии эмиэ успуорт

Успуордунан дьарыктаныы, фитнескэ сылдьыы, диетаны тутуһуу, уопсайынан, эти-сиини тупсарыы кэлин муодаҕа кубулуйда. Бу, биллэн турар, сөптөөх. Ол эрээри, өйгө тутар дьоҕуру, өйү сайыннарыы, толкуй туһунан улаханнык этиллибэт. Учуонайдар маны болҕомтоҕо ыларга сүбэлииллэр. Тоҕо?

Үөрэххэ ситиһии

Учууталлар уонна төрөппүттэр үөрэх бырагырааматын кыайбат оҕону үксүгэр сүрэ­ҕэлдьиир, үөрэниэн баҕарбат, ол иһин үөрэҕэр мөлтөх диирбит баар суол. Кырдьык, аҕы­йах бырыһыана оннук буолуо. Үгүстэр кыһаллаллар эрээри, кыайбаттар. Сорох оҕолор саҥа тиэмэни учуутал быһаарда да өйдүүллэр, атыттарга бытаан­нык тиийэр. Кыраларыттан мэйиилэрэ, истэр уонна көрөр дьоҕурдара сайдыбыт оҕолор үөрэҕи түргэнник ылыналлар.

Урукку сылларга дьон, оҕо аймах өйгө тутар кыаҕа күүстээх этэ дииллэр. Аныгы курдук болокунуоту, уруучуканы сиэптэригэр укта сылдьан сурумматтар, туох эрэ соруктаах буоллахтарына эт атахтарынан сүүрэллэр, төлөпүөн үрдүгэр түспэттэр. Баҕарбатахтарын да иһин ­мэйиилэрэ үлэлии сылдьар.

Уопсайынан, биир курдук, аныгы дьон билиитэ-көрүүтэ киэҥ диибит эрээри, ордук оҕолор ортолоругар чиҥ билии, өйгө тутар дьоҕур мөлтөөһүнэ көстөр диэн учуонайдар чинчийэн, дакаастаан тураллар.

Өйгө тутар дьоҕур мөлтөөһүнүн төрүөттэрэ

Өйгө тутар дьоҕур мөлтөөһүнүн хас даҕаны төрүөтэ баар.

Уйулҕа эчэйиитэ

Бу саамай охсуулаах төрүөт буолар. Тоҕо диэтэххэ, маны туоратар уустугун ыйаллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ  туохтан эрэ улаханнык куттаммыта үйэтин тухары мэһэйдиир диэн этэллэр. Онон анал үөрэхтээх уйулҕа үлэһиттэрин сүбэтин туһанар ордук.

Истириэс

Төрөппүттэр бэйэлэрин икки ардыгар эбэтэр оҕолоругар сыһыаннара куһаҕан, дьиэ иһинээҕи уопсай турук алдьаныыта, уһуйааҥҥа, оскуолаҕа оҕо оҕоҕо, иитээччи, учуутал оҕоҕо сыһыана “мөлтөх” буоллаҕына, кырачаан киһи истириэс ылар.

Маныаха кыһалҕаны кэмигэр бэлиэтии көрөн, төрөппүт бэйэтэ эбэтэр уйулҕа үлэһитин көмөтүнэн төһө кыалларынан эрдэ туоратара ирдэнэр. Билигин оскуолаларга буллинг элбэхтик бэлиэтэнэрин истэ-билэ сылдьабыт. Туох даҕаны кыаллыа суох түгэнигэр, оҕону атын уһуйааҥҥа, оскуолаҕа көһөрөр ордук диэн сүбэлииллэр.

Ноҕурууска

Оҕо сынньаныахтаах, оонньуохтаах, сибиэһэй салгыҥҥа сылдьыахтаах, ойуулуктары көрүөхтээх. Дьарыктар икки ардыларыгар кырата биир чаас сынньалаҥҥа ананыахтаах. Ону тэҥэ, күннээҕи эрэсиими тутуһуохтаах. Уутун хаммат оҕо мэйиитэ сынньамат. Эбии дьарык оҕо бэйэтин сааһыгар сөп түбэһиэхтээх. Оччоҕо оҕоҕо интэриэс үөскүүр.

Сыыһа аһылык

Баҕар ким эрэ: “Аһылык уонна өйгө тутар дьоҕур туох ситимнээҕий?” – диэн сөп. Аһылыгы кытта улаатан эрэр эккэ-сииҥҥэ ирдэнэр битэмииннэр, микроэлэмиэннэр киирэллэр. Битэмиин тиийбэт түгэнигэр, бастатан туран, мэйии сылайар. Онтон өйгө тутар дьоҕур мэйиини кытта быһаччы ситимнээх.

Интэриэһиргээбэт

Эһиги олус суолта­лаах, туһалаах диэбиккитин оҕо интэриэһиргээбэт буо­луон сөп. Улахан киһи курдук “ирдэнэр” диэн тылы өйдөөбөт. Онон өйдүү сатаабата, наадалааҕынан аахпата буолуо. Оччотугар мэйии туһата суоҕунан ааҕан, информацияны “сиидэлээн” кэбиһэр. Сахалар маны “биир кулгааҕынан киирбит, иккис кулгааҕынан тахсыбыт” диэн этэллэр. Онон оҕо уруогу сэҥээрбэт түгэнигэр, бу уруокка интэриэһи үөскэтэр гына тугу эрэ тобулар наада.

Төлөпүөн, смартфон сардаҥата

Ити үөһэ ааттаммыт төрүөттэр уруккуттан үөрэтиллэн кэлбит эбит буоллахтарына, кэлин бу испииһэккэ учуонайдар өссө биир төрүөтү эбэллэр – сиэп төлөпүөнүн, смартфону туһаныы. Бу аныгы тэрили олус уһуннук туһанар оҕолор өйгө тутар дьоҕурдара биллэ намыһаҕын ыйаллар. Бу аныгы кэм “саҥата суох иэдээнэ” буоларын быһыытынан үөрэх дьылын саҕаланыыта тус­таах тиэмэҕэ хайаан даҕаны болҕомтону уурар ирдэнэр.

Чинчийии

Учуонайдар уонтан тахса сыл устата сиэп төлөпүөнэ уонна смартфон сардаҥата оҕоҕо сабыдыалын кэтээн көрбүт түмүктэрин таһаардылар. Итиэннэ төлөпүөнү илиилэриттэн ыһыктыбат оҕолор уот сырдыгар уонна тыаска улахан болҕомтону уурбат буолбуттара, сыыһа суруйаллара элбээбитин бэлиэ­тииллэр. Ону тэҥэ, үлэлиир кыахтара, болҕомтолоро уонна ис хоһоону өйгө тутар дьоҕурдара намтаабыт.  Гаджеты туһанааччылар 39,7 % түргэнник сылайаллар, 50,7 % үлэлэрэ бытаарар эбит.

Ол да иһин кэлиҥҥи үс сылга кыһалҕаттан киирбит тэйиччиттэн үөрэҕи маҥнай биһириэх курдук гынан баран оннооҕор олохтоох минис­тиэристибэ үөрэх тэрилтэлэригэр тымныы уонна харантыын күннэртэн ураты туһанымаҥ диэн сүбэлээтэ. Бука, дьаҥ кэмигэр оҕолор үөрэхтэрин көрдөрүүтүн бастакы түмүктэрэ көһүннэхтэрэ диэн сабаҕалыахха сөп. Манна даҕатан эттэххэ, үөрэх үлэһиттэрин быйылгы атырдьах ыйы­нааҕы мунньаҕа Саха сиригэр биир кэлим эксээмэн көрдөрүүтэ Арассыыйа орто көрдөрүүтүнээҕэр бары биридимиэттэргэ 7-тэн 12-13 баалынан намыһах диэн этилиннэ.

Тугу гынабыт?

Дьэ, “оччотугар тугу гынабыт?” диэн ыйытыы үөскүүр.

Төлөпүөнү, көмпүүтэри хааччахтааһын

Бастатан туран, төлөпүөнү, смартфону, көмпүүтэргэ оонньуур бириэмэни хааччахтыырга. Алын кылаас оҕото 20 мүн. уһуннук көмпүүтэр иннигэр олоруо суохтаах. Төлөпүөн туһунан букатын даҕаны этиллибэт. Онон төһө даҕаны сылайдарбыт оҕоҕо төлөпүөнү туттаран кэбиспэккэ аралдьытыах­таахпыт.

Оонньотуҥ

Оҕо ханнык көрүҥүнэн (тип) өйгө тутар дьоҕура (көрөн, истэн эбэтэр тутан-хабан) ордук сайдыбытын быһааран баран, барытын тэҥҥэ сайыннарар, ол эрээри, хаалбыт көрүҥэр ордук болҕомто уурар ирдэнэр.

Исписэлиистэр маныаха оонньуу олус туһалаах диэн бэлиэтииллэр. Остуолга хас даҕаны оонньууру ууран баран хараҕын симпит кэмигэр миэстэтин атастаһыннаран, ханнык оонньуур ханна сыппытын  эбэтэр ханнык онньуур сүппүтүн таайтарыы. Бу оонньуу улахан да дьоҥҥо туһалаах дииллэр.

Аахпыт кинигэни, көрбүт ойуулугу кэпсээһин

Оҕоҕо кинигэ аахпытын, ойуулук көрбүтүн кэннэ ха­­йаан даҕаны кэпсэттэриэхтээхпит. Үгүс төрөппүттэр кинигэтэ аах диэн сорудах биэрэн баран туох туһунан кэпсэнэрин, ис хо­­һоонун ыйыталаспаппыт. Оҕо кэпсииригэр аахпыты хат эргитэн аҕалар дьоҕура сайдар, мэйиитэ үлэлиир, кэпсииргэ үөрэнэр.

Хоһоону, ырыаны, үҥкүүнү үөрэтии

Оҕо хоһоону, ырыаны, үҥкүүнү үөрэтэригэр өйгө тутар бары көрүҥэ бииргэ сайдаллар диэн этэллэр. Түмүгэр дьиэ кэргэн бары кыттыылаах тэттик кэнсиэр оҥордоххутуна, оҕо онтон үөрүүнү эрэ ылыаҕа.

Салгыҥҥа сылдьыы

Сибиэһэй салгыҥҥа сылдьыы, таһырдьа тахсыы – оҕо хаппырыыһа буолбатах. Кыра оҕолор таһырдьаттан кииримээри элбэхтик ытыыллар. Бу кинилэр хаппырыыстарыттан буолбакка, мэйиилэрэ, эттэрэ-сииннэрэ ирдиирин толороллор эбит. Онон оҕо булгуччу ыраас салгыҥҥа сүүрүөхтээх-көтүөхтээх, хамсаныахтаах.

Сөптөөх аһылык уонна ууну хана утуйуу

Учуонайдар мэйии үлэтигэр туһалаах аһылыктар  испииһэктэрин быһааран тураллар. Сэҥээрбит дьон ол испииһэги булан туһаныаххытын сөп. Оҕо мэйиитин үлэтигэр көмөлөһөр туһугар элбэх саахары, сыалаах-арыылаах, ыыһаммыт уонна ыһаарыламмыт аһылыгы сиэтимэҥ диэн сүбэлииллэр. Битэмииннээх аһылыгы таһынан бырааһы кытта сүбэлэһэн анал битэмииннэри иһэрдиҥ.

Аны оҕо сууккаҕа 8 чаастан итэҕэһэ суох утуйарын хааччы­йыҥ. Хойут утуйбут оҕо сарсыарда уутун хаммакка турар, настарыанньата мөлтүүр, үлэлиир сатабыла сүтэр, онтон сиэттэрэн өйгө тутар дьоҕура намтыырын умнумаҥ.

Элбэхтик кэпсэтиҥ

Кыратыттан саастыылаахтарын, улахан дьону кытта кэпсэтэ, алтыһа үөрэммит оҕо өйгө тутар дьоҕура күүстээх буолар. Онон исписэлиистэр оҕоҕутун кытта элбэхтик кэпсэтиҥ, бу ханнык даҕаны ньымалардааҕар саамай суолталаах диэн бэ­­лиэтиилэр.