Мэҥэ Алдан «Эйфелева башнята» ыалдьыттары сөхтөрөр

Томпо улууһун Мэҥэ Алдан сэлиэнньэтигэр аҕыйах да хонукка  сылдьыбыт киһи кэрэхсии көрөрө олус элбэх. Мэҥэ Алданы хатыҥ чараҥнар тулалыылларын, кэрэ айылҕалааҕын бэл, кыһыҥҥы кэмҥэ бэлиэтии көрөҕүн. Хайа да уулуссаҕа тиий, айылҕаны кытары тэҥҥэ уһукталларын күүтэн иһийэн турар хатыҥ мастар «саас-сайын кэлэн биһиги кэрэбитин кэрэхсээр» дииргэ дылылар.

Мэҥэ Алдан биир суон сураҕырбыт, кэпсээҥҥэ киирбит тутуутунан «Эйфелева башня» буоларын истэр эрэ этибит. Бу сырыыга СӨ норуодунай суруйааччыта Егор Неймохов төрөөбүтэ 75 сылыгар аналлаах тэрээһиннэргэ бара сылдьан,  16 миэтэрэ уһуннаах башняны илэ көрөн итэҕэйдибит, сөхтүбүт-махтайдыбыт. Ыраах тыа сиригэр маннык сүдү, киһи хараҕар быраҕыллар, кэрэ көстүү баарын соһуйа да, астына да көрөҕүн. Бу аата  Мэҥэ Алдан киһиттэн эрэ ураты толкуйдаах, талааннаах дьоно дойдуларыгар тапталлара күүстээҕин кэрэһэлиир.
«Эйфелева башня» бырайыагын ааптара Роман Романович Ефимов төрөөбүт сэлиэнньэтигэр аан дойду сэттэ дьиктитин (семь чудес света) оҥорор ыра санаалааҕа. Кини идеятын олохтоох дьаһалта өйөөбүтэ. Хомойуох иһин, Роман Романович ыараханнык ыалдьан, ыра санаата туолар күнүгэр тиийбэтэҕэ. Дьолго, кини биир санаалаахтара: олохтоох маастар Иван Сыромятников Дьокуускай куоракка үлэлиир маастардар Захар Сыромятниковы, Иван Сметанины уонна Григорий Федотовы кытары бииргэ үлэлээн салҕаабыттара. Маастардар Дьокуускайга саҕалаан баран, Мэҥэ Алдаҥҥа аҕалан хомуйан туруорбуттара. Онон 1889 сыллаахха ыстаалтан оҥоһуллубут Париж кэрэ-бэлиэ архитектуратын үтүгүннэрэн оҥоһуллубут уоттаах-күөстээх башня  2018 сылтан Саха сирин биир  сэлиэнньэтин, улууһун  киэргэлэ буолан, ыраахтан ыҥыра-угуйа турар. Башня уотун Мэҥэ Алдан 110 сыллаах үбүлүөйүгэр умаппыттара. Башня аттыгар аан дойду иккис дьиктитэ -– Хеопс пирамидата турар. «Эйфелева башняны» сэргэстэһэ П.П.Колодезников аатынан мусукаалынай оскуола дьиэтэ баар. Манна башня ааптара Роман Ефимов үлэлээбитэ.

Мэҥэ Алдан киин уулуссатын кэрэ-бэлиэ миэстэлэрэ Париһы санатар тутуунан эрэ бүппэттэр эбит. Биһиги манна Егор Неймоховка аналлаах искибиэри уонна бюһу астына көрдүбүт. Суруйааччы бюһун Кириэс Халдьаайыттан төрүттээх, билигин Красноярскай куоракка үлэлиир, РФ Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ Василий Сивцев үйэтиппит.
Сэлиэнньэ киинигэр олохсуйбут Култуура киинигэр сыста тутуллубут Егор Неймохов аатынан литература-кыраайы үөрэтэр мусуой эмиэ элбэх эспэнээтинэн баай, Мэҥэ Алдан киэн туттуута.

Быһаарыы:

«Эйфелева башня» ааптара Роман Романович Ефимов Томпо улууһун Мэҥэ Алданыгар 1959 сыллаахха күн сирин көрбүтэ. Оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар худуоһунньук таланнааҕа хайыы үйэ биллэн барбыта.
Кини 1983 сыллаахха Намнааҕы педагогическай училищены бүтэрбитэ, онтон ускуустуба Москватаааҕы норуодунай университетыгар «Станковая живопись и графика» идэҕэ салгыы үөрэммитэ. Аны икки сылынан Хабаровскайдааҕы судаарыстыбаннай педагогическай институт дипломун ылбыта
1988 сыллаахха Мэҥэ Алданнааҕы мусукаалынай оскуолаҕа аһыллыбыт художественнай кылааска бастакы преподавателынан Роман Ефимов буолбута. Кини  сөҕүмэр фантазиялаах, мындыр толкуйдаах, бүгүрү үлэһит, талбыт идэтигэр бэриниилээх, киэҥ билиилээх, оҕолору кытары дууһатын ууран туран үлэлиир учуутал этэ.
Хас биирдии үөрэнээччитигэр  уруһуйга  тапталы иҥэрэрэ. Ол да иһин, кини үөрэнээччилэрэ архитектура, ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба куонкурустарыгар куруук бириистээх миэстэҕэ тиксэллэрэ. Кинилэртэн биирдэстэринэн Максим Неймохов (Егор Петрович сиэн быраата)  Москватааҕы судаарыстыбаннай архитектурнай институту ситиһиилээхтик бүтэрэн, билигин Москваҕа архитекторынан үлэлиир. «Эйфелева башня» силигин ситэригэр, учууталыгар улахан махталын биллэрэн, илиитин сылааһын биэрбитэ, тэҥҥэ үлэлэспитэ.

Мэҥэ Алдаҥҥа Роман Ефимов салалтатынан элбэх тэрээһинэр ыытыллаллара, аныгы бырайыактар олоххо киллэриллэллэрэ. Роман Романович 16 миэтэрэ үрдүктээх Эйфелева башнята кини бүтэһик бырайыагынан буолбута уонна Хеопс пирамидатын саҕалаабыттара.

Уһулуччулаах учуонай Василий Дарбасов-Дабаччыма киниэхэ «Бырастыы» диэн ааттаах хоһоону анаабыта:

Айылҕа нүһэр ыйааҕынан
Арамааммыт баран хааллыҥ,
Аанай-туонай аһыытынан
Айыы куппун аймаатыҥ.

Санаа-курус долгунугар
Саймаарыйа уйдараннар,
Күлүм гыммыт ол дьыллар
Өйбөр көстөн аастылар.

Оҕо сылдьан хоккейдаабыт,
Өксүүкэйиҥ чуумпурда.
Хайыһардаан элээрбит
Алданыҥ эмиэ иһийдэ.

Кыкыр Ууһу удьуордааҥҥын
Уруһуйдьут дьоҕурданан,
Оҕо дьону такайаҥҥын
Киэҥ аартыкка таһаарбытыҥ.

Түөлбэҥ тупсарын туһугар
Идиэйэлэриҥ элбэхтэрэ:
Фонтан, муоста, искибиэр…
Тулабытын киэргэтэллэр.

Дьикти муус оҥоһуктарыҥ
Дьону сөхтөрөллөрө,
Сааскы күнү күллэрэ
Күлүмүрүү оонньууллара.

Нэһилиэк чиэһин көмүскээн
Элбэх сыраҕын биэрбитиҥ,
Марафоҥҥа эрийсэн
Кыайыы көтөлүн билбитиҥ.

Ийэҥ, аҕаҥ кэриэстэрин
Дьулуургунан толордуҥ —
Бүгүрү, сэмэй майгыгынан,
Мындыр, сылык толкуйгунан.

Хааллылар эйигин суохтаан
Дьикти, кэрэ оҥоһуктарын,
Дабаччымаҥ туонатыгар
Дайан эрэ кыталыктарыҥ.

Кутурҕан ааһыа энэлийэн,
Хара былыттыы халыйан,
Кутуҥ көтүөҕэ куйаарга
Ыраах ыраах ырайга.