“Мөҥүрүөн” түмсүү 25 сыллаах үбүлүөйүн дьоро киэһэтэ

Дьоллоох Дьокуускай куораттан ахсынньы аан туманын хайа тыыран, ахсым-дохсун тимир көлөлөр мөҥүрүөннэр түөлбэлээн олорор Матта алааһын диэки сыыйылыннардылар. Бу Мөҥүрүөн түмсүү 25 сылыгар ананан тахсыбыт альбом-кинигэни сүрэхтии «Мөҥүрүөн» түмсүү бас дьаһабыла Данил Марков уонна түмсүү кыттыылаахтара айан аартыгар туруммуттара.

Кылгастык «Мөҥүрүөн» түмсүү туһунан сэгэтэн көрөр эбит буоллахха, 2000 сылларга Матта нэһилиэгэр Иннокентий Федотович Кычкин баһылыктаан олорон, куоракка олорор биир дойдулаахтарын ситимниир санааҕа кэлбит. Онон «Мөҥүрүөн» түмсүү диэни тэрийэргэ этии киллэрэн, кэскиллээх олугу уурбут эбит. Ол түмсүү муоһатын саха биир чулуу киһитэ, үрүҥ халааттаах аанньал, мелодист Виталий Тимофеевич Андросов тутарыгар биир санаанан кэлбиттэр. Ол курдук,  2000-2004 сс. диэри Виталий Тимофеевич ылсыбыт дьыалатын тиһэҕэр тириэрдэр үтүө майгытынан, дьулуурунан ылыннарыылаах кэпсэтиилэри ыытан, Мөҥүрүөн нэһилиэгэр үгүс өрүттээх көмөнү, өйөбүлү оҥорбутун туһунан биир дойдулаахтара киэн тутта ахталлар. Киниэхэ сүрүн тирэҕинэн оччолорго Саха тыйаатырын дириэктэрин солбуйааччы Данил Марков буолбута. 2004-2007 сс. Дмитрий Николаевич Кычкин салайбыт. Онтон  2007 сылтан «Мөҥүрүөн» түмсүүнү Данил Петрович Марков убайдара саҕалаабыт дьыалаларын салҕаан,  бу 2025 сылга диэри айымньылаахтык үлэлээн кэллэ. Дьэ, ити курдук «Мөҥүрүөн» түмсүү тэриллибит соругун иилээн-саҕалаан, туох баар бары тэрээһиннэргэ, түмсүү кыттыылаахтара, тус үлэлээх дьон уопсастыбаннай үлэҕэ, хамнаһа суох төрөөбүт дойдубут туһа диэн сүүрэн-көтөн, көмө-тирэх буолан түбүгүрбүттэрэ (Манна даҕатан эттэххэ, билиҥҥи кэмҥэ маннык түмсүүлэр сэдэхсийэн иһэллэр).

Онон сэдиптээн,  «Мөҥүрүөн» түмсүү 25 сыла диэн хаартысканан альбом-кинигэ таҥыллан күн сирин көрдө. Бу альбом-кинигэни Дьокуускай куорат 17 № орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала, «Мөҥүрүөн» түмсүү көхтөөх кыттыылааҕа Вера Романовна Гоголева-Бочкарева таҥан, нарылаан оҥорон таһаарда.

Ыраахтан-чугастан айаннаан кэлбит биир дойдулаахтарын Мөҥүрүөн нэһилиэгин баһылыга Юрий Николаевич Александров арыылаах алаадьынан айах тутан, күндүлээн көрүстүлэр. Е.Д. Кычкин аатын сүгэр оскуола толору астаах сандалыны тардан, ыалдьыттары тото-хана аһатан, сүөгэй үүттээх итии чэйинэн ириэрдилэр. Оскуола үлэтин-хамнаһын туһунан билиһиннэрии, кэбиниэттэринэн сылдьан үөрэммит кылаастарын учууталларын кытары көрсүһүү буолан ааста. Онтон ыалдьыттарга бу сотору үлэҕэ киирээри турар кырдьаҕастар уонна инбэлииттэр өрөспүүбүлүкэтээҕи дьиэлэрин көрдөрдүлэр. Бу баараҕай тупсаҕай тутуулаах уораҕай Матта нэһилиэгин биир дьоһуннаах тэрилтэтэ буолан,  сотору тигинэччи үлэлиэҕэ. Онно элбэх олохтоох дьон үлэ миэстэтинэн хааччыллыаҕа, саҥа идэлээх үлэһиттэр кэлиэхтэрэ диэн Баһылык Юрий Николаевич киэн туттан сэһэргээтэ.  Саҥа баһаарынай чаас салаата тэриллибитин, саҥа сүүнэ баһаарынай депо тутуллан үлэҕэ киирбитин эмиэ астына көрдүбүт.

Дьэ,  ол кэнниттэн «Мөҥүрүөн» түмсүү 25 сыллаах кинигэтин тэрээһинэ Я.П. Кычкин аатын сүгэр Култуура сынньалаҥ киинигэр ыытылынна. Кинигэни сүрэхтээһини  таҥан, оҥорон таһаарбыт Вера Романовна бэйэтин алгыһынан, тойугунан арыйда. Көрөөччүлэр, ыалдьыттар бары сүһүөхтэрин үрдүгэр туран алгыһы бэйэлэрин диэки салайынан иҥэриннилэр. Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьокутааттарын бэрэссэдээтэлэ Иннокентий Иннокентьевич Андросов, Матта нэһилиэгин баһылыга Юрий Николаевич, «Мөҥүрүөн» түмсүү кыттыылаахтарын эҕэрдэлээн, үөрүүлээх быһыыга-майгыга анал ааттары, өйдөбүнньүк бэлиэлэри туттартаатылар. Виталий Тимофеевич Андросов балта, быраас идэлээх Людмила Тимофеевна уонна төрөппүт уола, эмиэ быраас идэлээх Дмитрий Витальевич бу дьоро киэһэҕэ ыҥырыллан бэйэлэрин ахтыыларын, эҕэрдэлэрин эттилэр. Эҕэрдэлэр бииртэн биир ырыанан-тойугунан, үҥкүүнэн доҕуһуолланнылар. «Мөҥүрүөн» түмсүүнү тэрийсибит, олук уурсубут Модест Дмитриевич Кычкин түмсүү саҕаламмыт  саҕахтарын арыйан, ол тоҕус уонус дьалхааннаах, ыһыллыы-тоҕуллуу сылларын кэмигэр, дьоһуннаах, күргүөмнээх хамсааһыннары оҥорон, биир сүрүнү буларга төһүү буолбуттарын туһунан ахтыы оҥордо. Манна даҕатан этэн аһардахха,  «Мөҥүрүөн» түмсүү үлэтигэр Кыычыкыннар киэҥ аҕа ууһа өрүү дьоһуннаах өйөбүлү оҥороллорун олохтоохтор да,  «Мөҥүрүөн» түмсүү салайааччыта Данил Марков да киэн туттан туран бэлиэтээтилэр. Оттон биһиги «Мөҥүрүөн» түмсүү аатыттан уонна Мөҥүрүөнтэн төрүттээх аҕа ууспут аатыттан, кинигэни оҥорон бэчээттэтэн таһаарбыт Вера Романовнаҕа, Балыктаах нэһилиэгин ытык кырдьаҕаһа Роман Иннокентьевич Гоголев уолунаан Альбертыын оҥорбут сахалыы үс атахтаах остуолун уонна сахалыы оһуордаах үс өйөнөрдөөх оҕо олоппоһун бэлэхтээтибит. Мин, суруйааччы киһи буоларым быһыытынан,  кэнники айымньым кинигэлэрин оскуола уонна нэһилиэк олохтоох бибилэтиэкэлэригэр уонна дьоро киэһэ кыттыылаахтарыгар бэлэх ууннум. Валентина Егоровна Захарова аҕата Егор Александрович оҥорон таһаарбыт  «Мөҥүрүөннэр» диэн дьоһуннаах төрүччүтүн кинигэтин, олохтоох Мөҥүрүөн нэһилиэгин баһылыгар Юрий Александровка эҕэрдэтин кытары туттарда. Салгыы «Мөҥүрүөн» түмсүү салайааччыта Данил Петрович Марков кинигэ сүрэхтэниитигэр күүс көмө буолбут бар дьонугар махтал мааны тылларын анаата. Олохтоохтор «Мөҥүрүөн» түмсүү 25 сылынан харда эҕэрдэ тылларын тиэртилэр. Ити курдук, олус иһирэх кинигэ биһирэмэ буолан ааста. Бу дьоро киэһэни Семен Ченянов ырыатынан уонна устубут килиибинэн, ону сэргэ ырыаҕа дьарыктыыр оҕолоро киэргэтэн ситэрэн-хоторон биэрдилэр. Түмүккэ Костьян Марков уонна Вера Романовна оһуохайдарынан ыалдьыттар,  олохтоохтор дуоһуйа үҥкүүлээтилэр.

Онтон саха киэҥ-куоҥ балаҕаныгар кинигэ биһирэмин сандалытыгар ыҥырыллан, ас амтаннааҕын аһаатыбыт, сэһэн-тэппэн тимэҕин төлө тардан сэһэргэстибит. «Мөҥүрүөн» түмсүү кыттыылааҕа, билигин Дьокуускай куоракка олорор Николай Андросов бу тэрээһиҥҥэ ыҥырыллан кэлбит ытык мааны далбар хотуттарга бэйэтин оҥоһуктарын, үрүҥ көмүс симэхтэрин бэлэхтээн сөхтөрдө, соһутта. Кини бу Дьокуускай куоракка ювелирнай сыах арынан үрүҥ уонна кыһыл  көмүһүнэн симэх оҥорон икки сиргэ атыылыыр эбит. Онон аныгы ыччат бу бэйэ дьыалатын тэринэн үлэлии-хамсыы, төрөөбүт дойдутугар көмө-тирэх буола сылдьарын хайгыахха эрэ сөп. Кини оҥоһуктарын араас дьоро түгэннэргэ атыылаһан, ыччаппытыгар эмиэ харда тирэх буолуоҕуҥ.

Ахсынньы  аргыардаах аан тумарыгыттан толлубакка, итии сүрэхтээх Мөҥүрүөн дьоно-сэргэтэ иһирэхтик, өрө күүрүүлээхтик «Мөҥүрүөн» түмсүү 25 сыла кинигэни сүрэхтээтилэр.

Олохтоох дьаһалта куораттан кэлбит ыалдьыттарыгар  сахалыы сиэринэн, Матта эбэ соботун, тоҥ үүтү кэһиилээн атаарда. Махтал буоллун түмсүүлээх Мөҥүрүөн нэһилиэгин олохтоохторугар. Ыччакка бу курдук төрөөбүт төрүт алааскытын умнумаҥ, дойдугут аатын өрө тутуҥ диэн алгыс тылын анаатаҕым буолуохтун.

Василий ГОГОЛЕВ-УЙУЛҔАН, суруйааччы