Михаил Николаев Саха сирэ саҥалыы сайдар суолларын арыйсыбыта

Атырдьах ыйын 4 күнүгэр биһиги бары дириҥник ытыктыыр чулуу киһибит, бэлитиичэскэй-судаарыстыбаннай диэйэтэл, Саҥа Саха сирин айан-тутан таһаарбыт дьиҥнээх реформатор, өрөспүүбүлүкэбит бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев орто дойду олоҕуттан барбыта иккис сылын туолар.

Бүгүн биһиги киниэхэ дириҥ ытыктабылбыт, барҕа махталбыт уҕараабат. Бириэмэ аастаҕын аайы М.Е. Николаев төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтин экэниэмикэтэ, норуотун олоҕо-дьаһаҕа төрдүттэн тупсарыгар, саха норуота уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар култууралара, былыргыттан илдьэ кэлбит үгэстэрэ сайдарыгар, кырдьаҕастар, инбэлииттэр социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолууларыгар оҥорбут үрдүк өҥөтө ордук дьэҥкэтик көстөр.

Түҥ былыргыттан ыла норуот номоҕо баар: “Муударай, дьулуурдаах салайааччылаах омук сайдар кэскиллээх, онтон сатабыла суох салайааччылаах омук самнар дьылҕалаах”, — диэн. Ити номоҕу ойуччу тутан толкуйдаан көрдөххө, чахчыта даҕаны оннук буолар.

Саха сирин олохтоохторо бэйэлэрин устуоруйалара ону көрдөрөр.

Сайдыы суолугар дьулуһуу

Билиҥҥи кырдьаҕас көлүөнэ дьон XX-XXI үйэлэр кирбиилэригэр олорон, үлэлээн-хамсаан кэллэхпит дии. Ол тухары өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатыгар элбэх киһи үлэлээн ааспыта. Дьон үксэ толкуйдуурунан, кинилэртэн салалтаҕа саамай дьоҕурдаахтарын, норуокка үтүө түмүктэрдээх үлэлэрин бэлиэтээн туран, Максим Кирович Аммосовы, Гаврил Иосифович Чиряевы уонна Михаил Ефимович Николаевы ойуччу үрдүктүк туталлар.

М.Е. Николаев бэйэтин ахтыытыгар Г.И. Чиряевтэн элбэххэ үөрэммитин, кини өрөспүүбүлүкэни күүскэ сайыннарбытын бэлиэтээн турар. Ол эрээри, Г.И. Чиряев дойду кииниттэн уонна биир баартыйа дьаһалынан салайтаран үлэлээбитэ. Онон сибээстээн, кини салайар дьоҕура толору арыллыбатаҕа. Ол туһунан Михаил Ефимович эмиэ эппиттээх.

“Биһиги саҥа Саха сирин тутабыт, урукку олохпутун сэмэлээбэппит, ону утарбаппыт. Биһиги урукку олохпутун саҥа суолга туруорабыт уонна салгыы киэҥ далааһыннаах сайдыыга дьулуһабыт”, — диэн. Ол саҥа сайдыы суолугар Михаил Ефимович киллэрбитин сорох өттүн чуҥнаан көрүөхпүт.

1985-1990 сылларга ССРС-ка “уларыта тутуу” диэн биллэриллибитэ даҕаны, олоххо киирбэтэҕэ, салгыҥҥа ыйаммыта. М.С. Горбачев салайар Политбюро буруйунан ССРС курдук модун судаарыстыба тутула күөрэ-лаҥкы барбыта. Дойду экэниэмикэтэ быстардык мөлтөөбүтэ. Дойдубут бэлиитикэ, экэниэмикэ кириисистэри кытаанах хабалатыгар киирбитэ.

Ити кэмҥэ Киинтэн ыраах сытар Саха сирэ ордук эмсэҕэлээбитэ. Ас-таҥас быстарыыта тирээбитэ, хамнас кэмигэр кэлбэт, харчы тиийбэт буолбута. Дьэ, ол өтөрүнэн буолбатах ыарахан кэмҥэ Саха сиригэр уопсастыбаннай хамсааһыны иилээбит-саҕалаабыт, нэһилиэнньэни быстыыттан-ойдууттан араҥаччылаабыт, экэниэмикэни табыгастаах суолга киллэрбит, демократическай, сокуонунан салаллар, көҥүл санааны үөскэтэр судаарыстыбаннаһы олохтообут саха норуотун чулуу уола Михаил Ефимович Николаев буолар.

Кини 1990 сылтан төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтин дьылҕатын илиитигэр ылбыта. Норуот олоҕун тупсарыы, саха норуота уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар өйдөрө-санаалара уһуктубут, аан дойду сайдыылаах судаарыстыбаларыгар сөҥөн хаалбыт цивилизацияҕа тардыһыылара күүһүрбүт кэмэ саҕаламмыта.

Далааһыннаах үлэни ыытыы

Михаил Ефимович 1990 сыл саҕаланыытыгар РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин сийиэһин үрдүк трибунатыттан Аҕа дойдубутун кытаанах бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй кириисистэн таһаарар соҕотох суол баар – ол дойдуну унитаризм суолуттан таһаарыы, өрөспүүбүлүкэлэри, эрэгийиэннэри бэйэлэрин бэйэлэрэ дьаһаныыларын олохтооһун, кинилэр статустарын үрдэтии, боломуочуйаларын кэҥэтии.

Оччоҕуна кинилэр бэйэлэрэ экэниэмикэлэрин сайыннаралларыгар интэриэстэрэ улаатыа диэн дорҕоонноохтук аан бастакынан эппитэ. Кини ити этиитэ бэлиитиктэр киэҥ сэҥээриилэрин ылбыта.

М.Е. Николаев ити санааларын 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр ылыллыбыт өрөспүүбүлүкэ суверенитетын туһунан Декларацияҕа киллэрэн, олоххо киллэриигэ киэҥ далааһыннаах үлэни ыыппыта. Михаил Ефимович өрөспүүбүлүкэни салайыыны саҕалыаҕыттан Саха сирэ Арассыыйа биир сайдыылаах эрэгийиэнэ, оттон Хотугулуу-илиҥҥи өттүгэр форпост буолуохтаах диирэ.

Кини ол туруоруммут соругун ситиспитэ. Бэрэсидьиэнинэн талыллыбыт сылыгар өрөспүүбүлүкэбит валовай бородууксуйаны оҥорон таһаарыытынан дойдуга 89 эрэгийиэнтэн 71-с миэстэҕэ турара, нэһилиэнньэ олоҕун уйгутун таһымын хааччыйыыга эмиэ ити курдук мөлтөх көрдөрүүлээҕэ. Онтон М.Е. Николаев өрөспүүбүлүкэни салайар бүтэһик сылыгар ити этиллибит сайдыы сүрүн көрдөрүүтүгэр 15 бастыҥ эрэгийиэн кэккэтигэр киирбиппит. Оттон нэһилиэнньэ олоҕун таһымынан уонна социальнай көмүскэллээх буолуутугар 10-с миэстэҕэ тахсыбыппыт.

Ити көрдөрүү Михаил Ефимович төрөөбүт дойдутун сайыннарыыга, норуотун олоҕун тупсарыыга 10 сыл иһигэр киллэрбит чаҕылхай ситиһиитин туоһулуур.

Саҥа Саха сирин акылаатын ууруу

1990-с сыллар саҥаларыгар бүрүүкээбит дириҥ бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй кириисис кэмигэр, киин былаас тугу эрэ быһаарыа диэн эрэҥкэдийэн күүтэн олорбокко, оччолорго Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, кэлин өрөспүүбүлүкэ бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев саамай сөптөөх быһаарыыны ылыммыта. Ол – бэйэ олоҕун бэйэ оҥостунар бэлиитикэтин өрө тутуу этэ.

Инникитин өтө көрөн, кини муударай уонна уоппуттаах салайааччы буолан, биир санаалаахтарын бэйэтин тула түмэн, өрөспүүбүлүкэтин уонна норуотун туһугар туох баар өйүн-санаатын, талаанын, күүһүн-уоҕун бүүс бүтүннүү биэрэн туран үлэлээбитэ. Ол үтүө түмүгү биэрбитэ, өрөспүүбүлүкэ баһа-атаҕа биллибэт кириисистэн этэҥҥэ тахсыбыта.

Ол ыарахан сылларга үөһэттэн ыйыы кэлэрин, үп-харчы бэриллэрин кэтэһэн олорбут салайааччылардаах эрэгийиэннэр экэниэмикэлэригэр улаханнык оҕустарбыттара, дьон олоҕо биллэрдик мөлтөөбүтэ. Холобур, ыаллыы олорор Магадаан уобалаһын нэһилиэнньэтин 45%, оттон Чукотка уокуругун олохтоохторо 55% дойдуларын быраҕан, атын киин уобаластарга көспүт түбэлтэлэрэ ону туоһулуур.

Онон М.Е. Николаев мындыр толкуйунан, күүстээх санаатынан, модун дьулуурунан Саҥа Саха сиригэр судаарыстыбаннас букатын атын, демократическай тутула үөскээбитэ, экэниэмикэ, судаарыстыбаннай бэлиитикэ атын акылаакка ууруллубута, Саха сирин бары норуота саҥа кэскиллээх суолга үктэммитэ.

Баайы-дуолу салайыы түстэниитэ

Бастакы Президент үлэтин киэҥник ырыппакка, Михаил Ефимович ыытар бэлиитикэтин олоххо киллэрэргэ туһалаабыт “кытаанах илиитинэн” ситиспит сорох түбэлтэлэриттэн ахтабын.

Мин үлэм хайысхатынан Михаил Ефимовиһи кытары биир сүбэннэн Судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларация олоххо киириитигэр бастакы уочараттаах сокуоннары, нормативнай аакталары бэлэмнээһиҥҥэ кыттыыны ылар этим. Онон тыыннаах туоһу быһыытынан кини сорудаҕынан ылыллыбыт сокуоннар, дьаһаллар тустарынан кылгастык этиэм.

Экэниэмикэ сайдыытын быһаарыы күлүүһэ буолбут “Саха АССР-га бас билии туһунан” сокуон 1991 сыл кулун тутар 2 күнүгэр ылыллыбыта. Экэнэмиичэскэй өттүнэн тутулуга суох буолуу материальнай төрүтүнэн бас билии буоларын биһиги бары өйдүүр этибит. М.Е. Николаев ол хайысханы күүскэ тутуспута. Судаарыстыба баайын-дуолун салайыы өрдөөҕүттэн тутуһуллан кэлбит бэрээдэгин төрдүттэн уларытыы – бу Михаил Ефимович Саҥа Саха сирин тутууга ылыммыт саамай эппиэттээх хардыыта этэ.

Өрөспүүбүлүкэ территориятыгар үлэлиир тэрилтэлэри уонна предприятиелары, саамай бөдөҥүттэн кыратыгар тиийэ, кинилэр туох баар пуондаларын Саха Өрөспүүбүлүкэтин бас билиитин быһыытынан биллэрбитэ. Итинник быһаарыныы Арассыыйа эрэгийиэннэригэр бастакынан этэ.

Онтон кини туруорсуутунан Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын икки ардыларыгар салайар эйгэлэрин уонна боломуочуйаларын тыырсыы туһунан Дуогабарга илии баттаммыта. Онон хайаны байытар алмааһы, көмүһү, таас чоҕу хостуур кэмбинээттэр уонна тырааныспар, тутуу, сибээс, гаас уонна ньиэп бырамыысыланнаһа өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр киирбиттэрэ.

Онон М.Е. Николаев норуот хаһаайыстыбатын ити салааларын биһиги олохпут сайдыытын дьиҥнээх көтөр кынаттарынан оҥоробута.

Өрөспүүбүлүкэ интэриэһинэн салайтарыы

Өссө биир түгэни ахтабын. 1991 сыл атырдьах ыйынааҕы ГКЧП өрө туруута самнарыллыбытын кэннэ, балаҕан ыйын 15 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ М.Е. Николаев ССРС Бэрэсидьиэнэ М.С. Горбачев аатыгар алмааһы уонна көмүһү Москваҕа ССРС Гохраныгар ыытары өрөспүүбүлүкэ интэриэһин учуоттуур гына төлөбүр бэрээдэгэ олохтоммотоҕунан сибээстээн тохтотор туһунан телеграмма ыыппыта.

Ол телеграмма бырайыагар “Якутзолото” трест генеральнай дириэктэрэ Т.Г. Десяткин, “Якуталмаз” холбоһук генеральнай дириэктэрэ Л.А. Сафонов уонна мин Совмин бэрэссэдээтэлин быһыытынан илии баттаабыппыт. Ол дьиҥнээх биричиинэтэ биир: ол саҕана алмаастан, көмүстэн өрөспүүбүлүкэ ылар дохуота олус кыра этэ.

Онон сибээстээн, Михаил Ефимович киин былааһы кытары валюта дохуотун үллэстиигэ саҥа сыһыаннаһыыны олохтуурга дьулуһуута этэ. Ол эрээри, өйдөөн көрдөххө, алмааһы уонна кыһыл көмүһү дойду валютнай сыаҕыттан – Саха сириттэн ССРС хааһынатыгар ыытары тохтоторго аҥаардастыы быһаарыы олус хорсун уонна сэрэхтээх даҕаны хардыы этэ. Оччолорго ССРС КГБ-та даҕаны, ИДьМ-а даҕаны тигинэччи үлэлии олорор кэмнэрэ этэ.

Михаил Ефимовичтыын үлэлиир хосторбут биир этээскэ бааллара. Киэһэ үлэбититтэн бүтэн, кирилиэһинэн түһэн иһэн: “Михаил Ефимович, олус улахан эппиэттээх телеграмманы дойду салалтатыгар ыыттыҥ дии. Сарсын үлэбитигэр, баҕар, көрсүөхпүт суоҕа диэн ытырыктата санаабаккын дуо?” – диэн боппуруоһу биэрбиппин бэйэм даҕаны билбэккэ хааллым.

Онно кини эттэ: “Урут буоллар, чахчы, эн этэриҥ сөп. Оттон билигин оннук буолуо суоҕа. Боппуруоһу күүскэ туруордахпытына эрэ дьыала хамсыыр кыахтаах”.

Ити түгэни мин норуотун туһугар этинэн-хаанынан бэриммит, күүстээх санаалаах өрөспүүбүлүкэ салайааччытын быһаарыылаах хардыытын быһыытынан сыаналыыбын.

АЛРОСА-ны тэрийии

Б.Н. Ельцин РФ Бэрэсидьиэнэ буолаат, сотору кэминэн “Саха ССР айылҕа ресурсаларын бастайааннай туһаныытын боломуочуйатын туһунан” диэн Ыйааҕа тахсыбыта. Онно ыйыллыбытынан, Саха сирэ бэйэтин остуоруйатыгар аан бастаан хостоммут алмаастан уонна көмүстэн 10% бэйэҕэ турар сыанатынан чэпчэкитик атыылаһан бэйэтигэр хаалларан баран, Арассыыйа хааһынатыгар ыытар буолбута.

Техническэй алмааһы 100% туһанар кыахтаммыппыт, алмааһы уонна атын хостонор матырыйаалы атыылаһыыттан киирэр үп 20% Саха сирэ ылар буолбута. Дьэ, онон М.Е. Николаев күүстээх туруорсуутунан өрөспүүбүлүкэбит көмүс, алмаас хостооһунуттан киирэр баайбытыттан аан бастаан туһанар буолбута.

Алмаас хостуур тэрилтэни акционернай тэрилтэҕэ кубулутуу туһунан толкуй аан бастаан эмиэ оччолорго Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ М.Е. Николаевка киирбитэ. Толору кэпсээтэххэ олус уһун буолар. Онон уһун, дьулуурдаах кэпсэтиилэр кэннилэриттэн Арассыыйа Бэрэсидьиэнин уонна Бырабыыталыстыбатын сөбүлэҥнэрин ылан Михаил Ефимович бэйэтин тула “Якуталмаз” трест салайааччылара В.В. Рудаковы, В.В. Пискуновы, Л.А. Софроновы түмэн, сөбүлэһиннэрэн, акционернай хампаанньа тэрийэр туһунан былааны ылыннарбыта.

Улахан сыратын акционернай хампаанньаҕа аахсыйа үллэһигэр уурбута. Бүтэһиктээх аахсыйа үллэһиллиитэ Арассыыйа Федерацията уонна Саха Өрөспүүбүлүкэ 32-лии %, үлэ кэллэктиибэ – 23%, алмаастаах провинциялар экологияларын тупсарыыга 8%, байыаннай сулууспалаахтар көмүскэллэрин пуондатыгар 5% бэриллэрэ конференцияҕа быһаарыллыбыта.

Акционернай хампаанньаны бүтэһиктээхтик тэрийэр конференцияны вице-бэрэсидьиэн В.А. Штыров салайан ыыппыта. Арассыыйа бырабыыталыстыбатыттан Ю.В. Скоков, бырабыыталыстыба анал бэрэстэбиитэлэ П.П. Мостовой АЛРОСА хампаанньаны тэрийии үлэтигэр кыттыбыттара. Мин Арассыыйа бырабыыталыстыбатын кытары ити боппуруоска ыытыллыбыт кэпсэтии үлэтигэр кыттыспытым.

Онон АЛРОСА аахсыйалаах хампаанньаны тэрийии туһунан боппуруоһу көтөхпүт, бүтэһиктээхтик тэриллиэр диэри ити унньуктаах үлэни иилээбит-саҕалаабыт – Михаил Ефимович Николаев. Өрөспүүбүлүкэ сайдарыгар төһүү күүс буолбут ити улахан суолталаах боппуруостары быһаарыыга Арассыыйа Федерациятын Бэрэсидьиэнэ Б.Н. Ельцин уонна өрөспүүбүлүкэ бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев икки ардыларыгар өйдөһүү, истиҥ сыһыан баара сүрүн оруолу ылбытын бэлиэтиир тоҕоостоох.

Федеративнай Дуогабары ылыныы

Үөһэ этиллибит боппуруоска сыһыаннаах өссө биир түгэни ахтар наадалаах.

1990-с сылларга Арассыыйа судаарыстыбаннаһын бөҕөргөтөргө эрэгийиэннэр дойду сайдыытыгар киллэрэр оруолларын үрдэтиигэ Федеративнай Дуогабар ылыллара наадалааҕын туһунан М.Е. Николаев күүскэ туруорсубута. Эрэгийиэннэр салайааччыларын мунньаҕын ыыттаран, санаатын этэн Федеративнай Дуогабары ылынарга күүстээх үлэ барбыта.

Дуогабар бырайыага оҥоһуллубута. Онно улахан мөккүөр тахсыбыта. Киин былаас бэрэстэбиитэллэрэ эрэгийиэннэр боломуочуйаларын кэҥэтэртэн туттуналлара. Онон Дуогабар сүрүн ыстатыйата буолуохтаах бас билии туһунан өйдөбүл ситэтэ уонна чуолкайа суох этэ.

Биллэрин курдук, Федеративнай Дуогабары илии баттааһын мунньаҕа 1992 сыл кулун тутар 31 күнүгэр буолбута. Илии баттааһын сиэрэ-туома Кремль Георгиевскай килбэйэр саалатыгар буолаары турара. Онно Михаил Ефимович биир хорсун быһыыта элбэҕи быһаарбыта. Кини эргэ түҥэтиллибит Дуогабар тиэкиигэр уларытыы киллэрэр туһунан эрэгийиэн салайааччыларын кытары суһал сүбэлэһиини ыытан, Дуогабар сүрүн ыстатыйатыгар уларытыы киллэрбиттэрэ.

Ити ыстатыйа “Сир уонна кини баайа, уу, үүнээйи уонна хамсыыр харамай өрөспүүбүлүкэ сиригэр олорор норуоттар бас билиилэрэ буолар” диэн буолуохтаах диэн сөбүлэспиттэрэ. Дуогабарга илии баттааһын саҕаланыан аҕай иннинэ Михаил Ефимович көннөрүллүбүт ыстатыйаны киллэрэн, Дуогабары хос бэчээттэтэ охсубута уонна онтон олох чугас турар кэбиниэккэ Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Борис Николаевич Ельциҥҥэ киирбитэ.

Чулуу дьоммут аатын үйэтитии

Арай, сотору буолаат, Михаил Ефимович Борис Николаевич кэбиниэтиттэн үөрэн-көтөн таҕыста, “Көннөрүүбүтүн ылынна”, — диэн барыбыт сүргэтин көтөхтө. Көннөрүллүбүт тиэкиһи мунньахтаары мустубут эрэгийиэннэр салайааччыларыгар тарҕаттылар. Онтон сотору буолаат Бэрэсидьиэн Борис Ельцин кэбиниэтиттэн тахсан, килэйэн-халайан турар Георгиевскай саалаҕа мунньаҕы саҕалаата. Дуогабарга сөбүлэһиннэрдэ. Дьэ онно үөрүүлээх быһыыга-майгыга Федеративнай Дуогабарга илии баттааһын сиэрэ-туома буолбута.

Дьэ, ити курдук, Михаил Ефимович Саҥа Арассыыйа, Саҥа Саха сирэ саҥалыы сайдар суолларын арыйсыбыта.

Михаил Ефимович төррөөбүт норуотун устуоруйатын ытыктыыра, чулуу дьонун өрө тутара, кинилэр ааттарын үйэтитэрэ.

А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөйү Саха норуотун духуобунай лиидэрэ диэн сыаналаабыта. Кини аатын тилиннэрэргэ, айымньыларын тарҕатарга дьаһаллары ылбыта.

Революция иннинээҕи ыар олохтон норуоттарын саҥалыы социализм суолугар таһаарбыт, маҥнайгы социалистическай судаарыстыбаннаһы олохтообут чулуу дьоммут ааттарын тилиннэрэргэ, үйэтитэргэ аналлаах Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин анал Ыйааҕын күүскэ туруорсан таһааттарбыта.

М. Аммосов, П. Ойуунускай, И. Барахов, С. Аржаков үтүө ааттарын үйэтиппитэ. Кинилэр ааттарын норуот киэн туттуута оҥорбута.

Бэйэтин тула эрэллээх дьону түмпүтэ

М.Е. Николаев бэйэтин тула үлэҕэ дьоҕурдаах, киэҥ билиилээх, эрэллээх көмөлөһөөччүлэри түмэрэ уонна норуот кэскилин туһугар айымньылаахтык, бэйэҕит күүскүтүн барытын биэрэн үлэлээҥ диэн ирдэбил туруорара.

Уруккута партийнай аппараат үлэһиттэрэ өйдөрүн-санааларын Саҥа Саха сирин тутуутугар туһаайбыт, үлэҕэ уопуттаах Власов В.М., Штыров В.А., Мучин М.В., Слепцов Б.Д., Протодьяконов С.А., Матвеев А.С., Соломов Н.И., Ларионов Е.М., Пахомов И.О., Данилов В.П., Борисов С.С., Кириллин В.В., Охлопков Ф.Г., Красноштанов В.Ф., Томтосов А.А. бастакы Бэрэсидьиэн бөдөҥ реформаторскай уларытыыларын олоххо киллэриигэ активнайдык үлэлээбиттэрэ.

Кини хамаандатыгар урукку биллиилээх хаһаайыстыбаннай, научнай үлэһиттэр киирсэн, өрөспүүбүлүкэ бөҕө туруктаах саҥа ырыынак төрүтүгэр олоҕуран салаллар экэниэмикэни сайыннарсыбыттара: Павлов В.Г., Кычкин Е.Д., Десяткин Т.Г., Рудаков В.В., Солдатов Л.А., Баулин А.В., Эстерлейн Э.Я., Борисов Е.А., Яковлев М.М., Попов Д.Д., Бурнашов Р.А., Николаев Н.В., Данилов А.П., Сухомясов И.Г., Корякин К.К., Ларионов В.П., Егоров Е.Г., Иванов В.Н., Илларионов А.П., Алексеев В.Г., Сивцев И.С., Миронов Д.Н., Кайдышев Ю.В., Каратаев Н.Н., Петраков А.А., Мигалкин А.В., Федоров М.М., Борисов Н.Ф., уо.д.а.

Норуот култууратын, өйүн-санаатын сайыннарыыга Борисов А.С., Данилов С.П., Сивцев Д.К.-Суорун Омоллоон, Михайлова Е.И. саҥалыы хайысхалаах айымньылаахтык үлэлээбиттэрэ.

Ыарахан кириисис бүрүүкээбит кэмигэр нэһилиэнньэ социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолуутугар бастакы Бэрэсидьиэн М.Е. Николаев туруорбут соругун олоххо киллэриигэ таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ: Акимов А.К., Готовцев Ю.А., Григорьева Л.Н., Федорова З.С., Егоров И.Я., Винокуров Н.М., Жиркова Д.Н.

Өрөспүүбүлүкэ аатын-суолун аан дойду таһымыгар таһаарыыга Артамонов В.П., Мигалкин А.В., Рожин И.В., Божедонова А.Н., Сидорова Е.А., Томскай Г.В., Сидорова В.И. айымньылаахтык үлэлээбиттэрэ.

Өрөспүүбүлүкэ бөҕө акылаатын түһэрсиигэ саҥа талааннаах ыччаттар тахсыбыттара: Назаров С.Н., Ким-Кимэн А.Н., Тимофеев Нь.С., Васильев К.И., Евсеев М.Н., Винокурова У.А., Ильковскай К.К., Членов В.М., Данчикова Г.И., Поисеева А.И., Горохов И.И., Жирков Е.П., Михальчук И.Ф., Николаев А.С.

Кылгас ыстатыйаҕа чулуу судаарыстыбаннай, бэлитиичэскэй диэйэтэл, дьиҥнээх реформатор Михаил Ефимович Николаев төрөөбүт норуотун иннигэр оҥорбут сүҥкэн үтүөтүн кыайан сырдаппаккын. Историктар, учуонайдар баар докумуоннарга олоҕуран, дириҥник үөрэтэн, анал монография оҥорон сырдатыахтара диэн эрэлбит улахан.

Михаил Николаевы үйэтитэр ытык иэспит

2023 сыл сэтинньи 13 күнүгэр Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана А.С. Николаев “Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев аатын үйэтитии туһунан” 93 №-дээх Ыйаах таһаарбыта. Ол ыйаах сүрүн пууннарынан Дьокуускай куорат киин уокуругар М.Е. Николаевка пааматынньык туруорар туһунан уонна Хаҥалас улууһун Өктөм нэһилиэгэр Бастакы Бэрэсидьиэн М.Е. Николаев мемориальнай комплексын тутуу туһунан көрүллүбүтэ. Атын элбэх дьаһаллар бэлиэтэммиттэрэ.

Олортон ити үөһэ эппит 2 сүрүн пуунтан уратылар толорулуннулар уонна ыытылла тураллар. Киин куораппытыгар Бастакы Бэрэсидьиэн аатынан проспект баар буолла. Покровскай куоракка М.Е. Николаев пааматынньыга ааспыт сылга тутуллан аһыллыбыта.

Ол эрээри, Өктөмҥө тутуллуохтаах мемориальнай комплекс оҥоһуллубут бырайыагын саҥардарга этиилэр киирэллэр. Бырайыакка көрүллүбүт икки стела быыһыгар М.Е. Николаев портрета көстөр. Ол оннугар көмүллүбүт миэстэтин үрдүгэр мавзолей курдук тутуу бырайыактанара буоллар, ордук буолуо этэ диэн этиилэри мин өйүүрбүн биллэрэбин.

Биһиги, кырдьаҕас көлүөнэ дьон, М.Е. Николаев салалтатынан үлэ үөһүгэр сылдьыбыт дьон, өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар ыытар бэлиитикэтин астынабыт уонна толору өйүүбүт.

А.С. Николаев М.В. Ломоносов аатынан Москватааҕы судаарыстыбаннай университеты туйгуннук үөрэнэн бүтэрэн үлэтин М.Е. Николаев саҕана баан үлэһитинэн саҕалаабыта. Өрөспүүбүлүкэ үбүн миниистирин эппиэттээх үлэтигэр олох улахан эйгэтигэр бэлэмнэммитэ. Сиппит-хоппут госсулууспалаах СӨ Бэрэсидьиэнин аппараатын салайбыта, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччытынан үлэлээбитэ. Онтон буһан-хатан алта сыл устата Дьокуускай куорат мэринэн ситиһиилээхтик үлэлээбитэ.

М.Е. Николаев бэрэсидьиэн эрдэҕинэ эдэр талааннаах исписэлиис Айсен Николаев САПИ-киин, онтон “Алмазэргиэнбаан” тэриллиитигэр, атаҕар туруутугар үлэлиир кэмигэр кэтээн көрөн, дьоҕурдаах үп менеджерэ үүнэн таҕыста диэн сыана биэрэрэ.

М.Е. Николаев эдэр исписэлиис, дьоҕурдаах тэрийээччи 2018 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханынан талыллыбытын өйөөбүтэ.

Онтон А.С. Николаев Ил Дархан эппиэттээх эбээһинэһигэр М.Е. Николаев олохтообут Саҥа Саха сирин тутуу хайысхаларын салҕаан, өрөспүүбүлүкэ аныгылыы сайдар суолун кытаанахтык тутуһан иһэриттэн биһиги астынабыт.

Аан дойду балаһыанньата ыараан, дойдубутугар Арҕаа Европа судаарыстыбалара араас сааҥсыайлары тутталларынан сибээстээн, дойдубут, өрөспүүбүлүкэ салалтата ыарахан усулуобуйаҕа үлэлииллэр.

Биһиги Ил Дархаммыт тула түмсүүбүтүн күүһүрдэн, кини ыытар үлэтин хайысхаларын өйөөн, бу эппиэттээх бириэмэҕэ урукку ситиһиилэрбитин кэҕиннэрбэккэ, инники диэки сайдары ситиһиэхтээхпит.

Бүгүн даҕаны саха омук дьиҥ-чахчы чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ Михаил Ефимович Николаев норуот киэн туттуута буолар. Кини үтүө аата Саха сирин устуоруйатыгар хаһан да умнуллубаттык, бигэтик хаалыаҕа.

Климент Иванов,

СӨ бочуоттаах олохтооҕо,

Госсулууспа бэтэрээнэ