“Мин баарбын” (суоллааҕы бэлиэтээһиннэр)

Сунтаар киинигэр олорбут, физкультура  учууталынан ситиһиилээхтик үлэлээбит быраатым Артур Эдуардович Гермогенов сырдык аатын үйэтитэр “Мин баарбын” ахтыы кинигэ олунньу 26 күнүгэр сүрэхтэниитигэр тиийэн кыттыыны ылаары айаҥҥа туруммуппут.

Саас сааһынан кэпсээтэххэ, олунньу ый 21 күнүгэр сарсыарда 6 чаас ааһыыта Дьокуускай куораттан Сунтаар улууһугар айаммытын саҕалаатыбыт.  Сунтаарга диэри быһа холоон  тыһыынча килэмиэтир. Уһун айан үксэ аспаал суол буолан,  сатабыллаах суоппарга омук массыыната бэринэн,  чэпчэкитик сирилэтэн көтөн иһэр. Горнай, Бүлүү улуустарын хайыы үйэ ааһа охсон,  уон икки саҕана Үөһээ Бүлүүгэ тиийдибит, иннибитигэр өссө да унньуктаах айан күүтэрин билэн иһэбит. Ол да буоллар,  киэһэ аҕыс саҕана Кэмпэндээйигэ улаханнык сылайбакка тиийэн кэллибит. Бу сыаллаах соруктаах айантан элбэҕи билэн-көрөн,  биир сырыы оҥостон, бастатан туран,  күтүөппүт дойдутугар, төрөппүттэригэр Сусанна, Анатолий Яковлевтарга  ыалдьыттаан, күүлэйдээн хонон-өрөөн, мааныланан илии үрдүгэр сырыттыбыт.

Кэмпэндээйигэ барар суол көнө, дэхси, сайынын-кыһынын биир тэҥ, дьыл ханнык даҕаны кэмигэр бытархай өрүс тааһынан кутуллубут дьапталҕан. Суол биир кытыытыгар  көнө бэйэлээх, көп лабаалаах бэстэр көмнөх сыа хаарынан бүрүллэн түраллар, ыалдьыты уруйдуу имигэс лабааларынан далбаатаһа халлааҥҥа харбаһаллар. Биир кытыытыгар эдэркээн бэйэлээх кэмчиэрийбит хатыҥнар, баҕар биһиги ураты кэрэбитин өйдөөн көрөөйөллөр диэбиттии, бииртэн биир кэрэ быһыылара-таһаалара,  көнө маҥан сотолоро хаар быыһыттан кылбаһан тураллара ханнык киһи болҕомтотун таарыйыахтара суоҕай? Манна айылҕата, кырдьык, даҕаны киһи кэрэхсиир сирэ, аҥардас тыынарга салгына ураты атына, ырааһа манньыта сылаанньытта. Ыраах айаҥҥа дуоһуйа утуйан сынньанан, биһиги эрдэ тура үөрүйэх дьон уһукта охсон, халлаан сырдаабытын куоттарбатыбыт, саҥа сири-уоту көрө охсоору,  таһырдьа тахсан тула турар дьиэлэри көрүөлээтибит, сибиэһэй салгынынан тыҥабытын толорон сэргэх хамсаныылары оҥордубут. Икки сыллааҕыта Майаттан булан ыыппыт тыһы ыппыт “Маайа” бастаан утаа атыҥыраан үрбүтэ буолла, онтон “бэйэ дьоно эбит” диэбиттии тэйэн, мээчик курдук төкүнүспүт ыттарын оҕолоругар баран бүөбэйдээн аралдьыйда. Күн илин тыа кэтэҕиттэн хойуу мастар быыстарынан күлүмүрдэс көмүс утахтарынан үөрбүттүү көрүстэ, халлаан ньуура көҕөрөн ып-ыраас.

Сусаннабыныын дэриэбинэ кытыытынан субуруйа сытар чуумпу Кэмпэндээйкэ үрэҕи киирэн көрдүбүт. Үрэх кэтит тоҕойдордоох эриллэҕэс эргиирэ бу айылҕа көстүүтүн өссө тупсаран, киэргэтэн биэрэр. Хаарынан бүрүллэ сытар буолан, кыһыҥҥы кэрэтэ мааны эдэркээн кыыс кэриэтэ ыраас, сырдык, сэмэй сэбэрэтэ чаҕылхай үтүө күнтэн үөрэ мичилийэ сытарга дылы. Саха сиригэр саамай дириҥ Муоһааны диэн күөл Кэмпэндээйиттэн 60 килэмиэтир тэйиччи сытар, ол сири көрө, сынньана диэн сарсыардаттан хоно-өрүү Анатолий Уйбаанныын буранынан айаннаатылар.

Кэмпэндээйи Сунтаартан 54 килэмиэтир тэйиччи сытар, чаас курдук айаннаан кэлэҕин, айылҕата бэс чагда. Хойуу мастар быыстарыгар үксэ иккилии этээстээх улахан дьиэлэр дьэндэһэн тураллар, харах эрэ үөрэр хартыыната. Дэриэбинэ киинигэр аныгылыы ирдэбилгэ эппиэттиир Култуура дьиэтэ нэһилиэнньэ олохтоохторун умсугута, түмэ турара көрүөххэ күндү. Манна култуура дьиэтин дириэктэринэн биллиилээх ырыаһыт, ырыа айаааччы Анна Тотонова айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар. Маны сэргэ кэккэлэһэ бэрт сэдэх көстүүлээх түмэл, бибилэтиэкэ бииргэ турар дьиэлэрэ баар. Баай устуоруйалаах,  уон алтыс үйэттэн бэттэх суруллубут, ону бигэргэтэр архыыптан ылыллыбыт бэчээттээх араас элбэх докумуоннарга олоҕурбут Кэмпэндээйи тууһун дьиҥ чахчы уруккутун сиһилии кэпсиир түмэл бэриниилээх үлэһитэ Татьяна Местникова билиһиннэрдэ. Бу биир саамай элбэх уонна сүүнэ улахан иэннээх сири ылан сытар сир эбит диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо. Ордук кэрэхсибиллээҕэ диэн, оскуола оҕолоро интириэһинэй чинчийии үлэ ыыппыттара балай эмэ ырааппыт эбит, ол эбэтэр кэнчээри ыччаттар инникилэрэ кэскиллээх буолара хайҕаллаах дьыала. Сайын аайы оҕолору кытта Татьяна Местникова чинчийэр-үөрэтэр сыаллаах эспэдииссийэ тэрийэн,  туустаах хайаларынан хас эмэ күн хонон-өрөөн сылдьаллар эбит.

Олунньу 23 күнүгэр Сунтаарга Николай Тарскай аатынан биирдиилээн уонна хамаанданан күрэхтэһии чөмпүйэнээтигэр Арассыыйа уонна ДНР Дьоруойа Дмитрий Егоров-Сунтаар 50 сааһыгар анаммыт көҥүл тустуу финалын көрө Кэмпэндээйи баһылыгын Александр Игнатьевы кытта киирдибит. Успуорт уораҕайа барыта эр киһинэн туолан олороро ураты күүстээх эйгэни үөскэттэ. Дьаһалта үлэһитэ Туйаара Прокопьева эрдэ кэлэн ыалдьыттарга диэн табыгастаах сиргэ миэстэ уурбут буолан, бэрт үчүгэйдик олорунан кэбистибит. Мин хаһан да маннык улахан күрэхтэһиигэ сылдьа илик буолан, хайдах эрэ долгуйдум. Ыһыылаах-хаһыылаах, хотуулаах, кыайтарыылаах, илин-кэлин түсүһүүлээх чаҕылхай тустууну тутан олорон көрөр чыҥха атын ылыннарыылаах эбит. Кэнникинэн бэйэм улам уубар-хаарбар киирэн дьаарай ыалдьааччылартан туох да атына суох хаһыы-ыһыы бөҕө буоллум.

Тэрээһин биир бэлиэ түгэнинэн биллиилээх, чаҕылхай тустуук, мэҥэ хаҥаластар киэн туттар биир дойдулаахпыт Ньургун Скрябин улахан успуортан барарын иһитиннэрии буолла. Кини сүгүрүйээччилэригэр махталын бэлиэтин борцовкатын бэлэх уунна.

Биһиги Сунтаар сиригэр нэдиэлэ буоллубут. Олунньу 26 күнүгэр сарсыарда 11чааска кэргэмминиин Иван Николаевтыын “Татыйыына” эрэстэрээҥҥэ Сунтаар улууһун ”Ньургуһуннар” литэрэтииринэй түмсүү чилиэннэрин — айар куттаах кэрэ бэйэлээх кыргыттарбын Елена Антонова-Күн Сиккиэрин, Зинаида Васильева-Сыралыны, Екатерина Коротова-Кэтии Лэчили кытта көрсөн, минньигэс астаах, итии үүттээх чэйдээх остуол тула олорон ирэ-хоро кэпсэттибит, санаа атастастыбыт. Биир айар куттаах дьоммун кытта хоһоон абылаҥар ылларан, бэйэ бэйэбитигэр кинигэлэрбитин бэлэхтэһэн, бары үөрэн-көтөн, астына дуоһуйдубут.

Бу кэннэ 14 чаастан А.П.Павлов аатынан 1-кы нүөмэрдээх орто оскуолаҕа анаан кэлбит сүрүн тэрээһиммитигэр сырыттыбыт. Манна биһигини Сунтаар улууһун үөрэххэ управлениетын салайааччыта Борис Васильев, оскуола дириэктэрэ Афанасий Матвеев уонна дириэктэри иитэр-үөрэтэр үлэҕэ солбуйааччы Дмитрий Михайлов үрдүк таһымҥа көрүстүлэр. 3 этээстээх таас оскуола иккис этээһин көрүдүөрүгэр тилэри анал байыаннай дьайыы дьоруойдарыгар анаммыт истиэндэ туруоруллубута ыччаты төрөөбүт дойдуну таптыырга, Ийэ дойдуга бэриниилээх, хорсун-хоодуот буоларга угуйар.

Кылгастык билиһиннэрдэххэ, быраатым Гермогенов Артур Эдуардович бу оскуолаҕа уон биир сыл физкултура учууталынан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. 2007 сыллаахха Хотугу норуоттар успуортарын көрүҥнэригэр наартаны ойууга СӨ успуордун маастара буолбута. 2022 сыл алтынньы ыйга анал байыаннай дьайыыга Ийэ дойдутун көмүскүү барбыта. Дьиҥэр, киниэхэ үлэтинэн “бронь” баар этэ, ол да буоллар, Ийэ дойдутун көмүскүүр санаата баһыйан, буола турар дьайыыттан туора туран хаалбакка, бастакы кэккэҕэ бэйэтин баҕатынан мобилизациянан барбыта. Анал байыаннай дьайыыга кини “Чингиз” диэн позывнойунан биллибитэ. 114-с гвардейскай мотострелковай полкаҕа сулууспалаабыта. Хомойуох иһин, бырааппыт эйэлээх олох иһин туруулаһа сылдьан,  2023 сыл сэтинньи 28 күнүгэр сырдык тыынын толук уурбута, кини —  “Эр санаа” уордьан кавалера.

Артур кэргэниниин Ларисалыын 2010 сыллаахха холбоһон, биир сүбэнэн Сунтаарга олохсуйан, дьиэ-уот тэринэн, икки уол оҕолонон, бур-бур буруо таһааран эйэ дэмнээхтик олорбуттара. Күтүөт быһыытынан бырааппыт өрүү дьон хайҕалын, махталын ылара. Үлэтигэр олус эппиэтинэстээх, үлэһит бэрдэ, кырдьыгы өрө тутар, дьиэ кэргэн эрэллээх аҕа баһылыга, байанайдаах булчут, сатабыллаах хаһаайын буоларын бэлиэтиибит. Биһиги аймах кини оҥорбут үтүө дьыалаларынан өрүү киэн туттабыт.

Долгутуулаах тэрээһиҥҥэ Сунтаар улууһун үөрэҕин управлениетын салайааччы Борис Васильев, оскуола дириэктэрэ Афанасий Матвеев, дириэктэри иитэр-үөрэтэр үлэҕэ солбуйааччы Дмитрий Михайлов, уо.д.а. биир идэлээхтэрэ Артур Гермогенов аатынан киэн тутталларын, үүнэр көлүөнэ ыччакка бастыҥ холобур буоларын, сырдык аатын үйэтитэр үлэлэр ыытылла туруохтара диэн тыл эттилэр. Артур Эдуардович аатыгар оскуола тэрийиитинэн улахан кылаас уолаттарыгар, орто уонна улахан бөлөххө арахсан, национальнай троеборьеҕа күрэхтэһии ыыттылар, ону таһынан дьоруой уолбутугар анаан, кини аатын үйэтитэн ахтыы кинигэ таһаардыбыт. Ол сүрэхтэниитигэр диэн Сунтаартан кэргэнэ Лариса уолаттарыныын Роберт, Ариан, Сунтаар Хоротуттан ийэ кынна Вера Иванова, аҕа кынна Александр Секов, кийиит убайа кэргэниниин Алексей, Клавдия Ивановтар,  Мэҥэ Хаҥаластан, Майаттан ийэтэ Тамара Савыльчиковна Гермогенова, бииргэ төрөөбүттэрэ: балта Айлана Беляева, быраата Михаил Гермогенов, бииргэ төрөөбүттэр оҕолоро Нарыйаана Беляева, Федя Степанов, күтүөтэ Иван Николаев буолан кыттыыны ыллыбыт.

Тэрээһин Артур Эдуардович кыра уола Ариан Гермогенов “Хоһууммун” диэн ырыатынан арылынна, дьоһуннаах ылыннарыылаах тыл этилиннэ, учууталлар эр дьон ансаамбыла ырыа ыллаатылар, кыргыттар, уолаттар бөлөҕүнэн үҥкүүлээтилэр. Ол кэннэ троеборьеҕа кыттар уолаттар биир-биир тахсан бэйэлэрин билиһиннэрдилэр. Күрэхтэһии киэҥ-куоҥ  успуорт саалатыгар ыытылынна, үс көрүҥҥэ тэҥинэн бастыҥтан-бастыҥнар күөн күрэстэрэ ыалдьааччылар ытыс доҕуһуолларынан арыалланан көхтөөхтүк ааста. Миэстэлэспит уолаттар аймахтар туруорбут харчыларынан, мэтээллэринэн, грамоталарынан, оскуола туруорбут кубогынан наҕараадаланнылар. Түмүгэр тэрээһини иилээн-саҕалаан ыыппыт учууталлар, кыайыылаах-хотуулаах уолаттар Артур Эдуардович чугас аймахтара бэлэмнээбит араас эгэлгэ аһынан хоточчу тардыллыбыт сандалы тула олорон аһаатылар. Аймахтар ааттарыттан тэрээһин үрдүк таһымҥа барбытын бэлиэтээн,  иһирэх махтал тыл этилиннэ, уонна оскуола бибилэтиэкэтигэр долгутуулаах түгэҥҥэ саҥа буруолуу сылдьар Артур Эдуэардович Гермогенов туһунан “Мин баарбын” ахтыы кинигэни бэлэх ууннубут.

Аҕабыт, оҕобут, бырааппыт, тумус туттар саамай күндү киһибит Артур Гермогенов сырдык аата хаһан да умнуллуо суоҕа, өрүү биһиги сүрэхпитигэр тыыннаах буолуо, кини ситэ олорботох олоҕун уолаттара салгыахтара диэн бигэ эрэллээхпит.

Сунтаардааҕы А.П.Павлов аатынан маҥнайгы нүөмэрдээх оскуола салалтата национальнай көрүҥҥэ Гермогенов Артур Эдуардович аатыгар оҕолорго сыллата күрэхтэһии ыытыллыа диэн биллэрбитин истэн, санаабыт өссө сырдаата, сүргэбит көтөҕүлүннэ.

Бырааппыт Артур Гермогенов аатын үйэтитэр тэрээһини оскуола салалтата үрдүк таһымҥа ыыппытыгар, аатын үйэтиппитигэр аймахтар махталбыт муҥура суох.

Сунтаар ыалдьытымсах сирэ-уота биһигини сылаастык, истиҥник көрсөн, эһиилгэ диэри сымнаҕас айаны баҕара хаалла.

Инна НИКОЛАЕВА-УГИНКА, Майа олохтооҕо, эдьиийэ, үлэ бэтэрээнэ, СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.