“Мин эрэ оҕом оҕолортон хаалыа дуо…”

“Мин эрэ оҕом оҕолортон хаалыа дуо?” диэн санааттан үгүс төрөппүт баарын-суоҕун ууран, оннооҕор кирэдьиит да киирэн ырыа, үҥкүү о.д.а. куонкурустарга, күрэхтэһиилэргэ тас дойдуга, ыраах куораттарга ыытар буолла.

Ол түмүгэр, ардыгар сорох куонкурустар, күрэхтэһии­лэр төрөппүттэр эрэ харчыларын саралыыр дохуоттаах дьыалаҕа кубулуйан эрэллэрин үгүс төрөппүт бэлиэтии көрөр. Кэлиҥҥи кэмҥэ оскуолаларга оҕолору сааскы, күһүҥҥү сынньалаҥнар кэмнэригэр тас дойдуларынан, ыраах куораттарынан күүлэйдэтии муода курдук буолла…

Ийэ суруга

Биһиги хаһыаппытыгар үс оҕолоох ийэ санаатын үллэс­тэн суруйар: “Үс-түөрт сылтан бэттэх оскуолабытыгар саҥа муода кэллэ. Улахан кыыһым сэттис кылааска үөрэнэр, кыра кылаастан үҥкүүлүүр. Иккис кылааска сырыттахтарына,  Казахстаҥҥа үҥкүүлүү бараллар үһү диэн буолбута. Биһиги кыыспытын сатаан үбүлээн ыытар кыахпыт суох буолбута. Хата, оруобуна коронавирус дьаҥа туран, барбатахтара. Былырыын эмиэ итинник боппуруос турбутугар, кыыспын сатаан ыыппатаҕым. Онтон ыла оҕом куоракка буолар кэнсиэрдэргэ кыттар эрээри, кэлин үҥкүүтүн быраҕыан баҕарар. Ыраах сирдэринэн бииргэ сылдьан кэлбит оҕолор уопсай да тиэмэлэрэ элбэх курдук, төрөппүттэр эмиэ оннук туспа көрсүһэллэр эҥин быһыылаах. Мин оҕобун кирэдьиит да ылан таах ыыппаккабын диэн ардыгар кэмсинэбин. Тоҕо маннык айаннары оскуолаларга наһаа көҕүлүүллэрий?”

Мин эрэ оҕом хаалыа дуо?

Уһуйааҥҥа, оскуолаҕа төрөппүттэр, төһө кыалларынан, бэйэлэрин кылааттарын киллэрсэ сатыыллар. Ол курдук, кылаас, уһуйаан пуондатыгар анаан харчы кыттыһаллар. Маннык кыттыгас үп-харчы кылаас тээбириннэрин, принтер кырааскатын, оҕолор иһэр ууларын атыылаһарга барытыгар көмөлөөх. Билигин сүрүннээн кылаас пуондатыгар  хас биирдии оҕоттон кырата биир тыһ. солк. хомуйаллар. Итинэн, дьиҥэр, ороскуот бүтэн да хаалыаҕын, төрөппүттэр оҕолору идэҕэ туһаа­йар соруктаах, араас кэн­сиэртэргэ кытыннарар санаалаах киэҥ сирдэринэн сырытыннара, онно-манна кытыннара сатыыллара эмиэ ороскуоту үөскэтэр. Ол курдук, билигин оскуола ахсын араас куруһуок­тарга, үҥкүүгэ, ырыаҕа сылдьар оҕолор  куорат иһинээҕи куонкурустарынан эрэ муҥурдамматтар. Ыраах куораттарга сөмөлүөтүнэн да тиийэргэ бэлэмнэр. Биир-икки төрөппүт көҕүлээтэ да, хаалсымаары бары туруналлар. Ким да оҕотун дьонтон итэҕэс хаалларыан баҕарбат. Оттон кэлэк­тиипкэ соҕотох ийэлэр, харчылара тиийбэт, хамнастара кыра дьон оҕолоро хайдах буолаллар? Онон кыһалҕаны быһаа­рар туһуттан сорохтор кирэдьиит да ылан туран ыытарга бэлэмнэр.

Урут уонна билигин

Урукку сылларга улахан таһымнаах куонкурустар, бэсти­бээллэр ханна буолаллара барыта эрдэттэн биллэр буолара. Манна чахчы таһым­наах, улахан куонкуруһу ааспыт, ханна эрэ ситиһиилэммит эрэ оҕо айанныыра. Билигин барыта түргэн тэтимнээх. Баҕа эрэ наада. Күрэхтэһии, куонкурус элбэх. Усунуоһа да араас­таах. Ардыгар сорох маннык кэнсиэр­тэр кураанах сыанаҕа, уулуссаҕа да ыытыллыахтарын сөп. Барыта тэрийээччиттэн улахан тутулуктаах. Оҕо манныкка сылдьыахтаах, кыра сааһыттан күрэхтэһэ, куон­курустарга кытта үөрэниэхтээх диэн этии орун­наах эрээри…. Маннык куон­курустарга айан-сырыы дьиэ кэргэн бүддьүөтүгэр охсорун ааһан, оҕолор икки ардыгар сыһыаҥҥа эмиэ дьайыан сөп. Кыттыбатах, тэҥҥэ сылдьыспатах оҕо бэйэтин итэҕэс сананар. Манна хайдах көмөлөһүөххэ сөбүй?

Төрөппүт харчыта тиийбэт буоллаҕына…

Оҕо оскуолаҕа киирдэҕинэ, ким үрүсээгэ сыаналааҕа, пенала ырыынактан ылыллыбыта барыта биллэр диэн оннооҕор оҕолор бэйэлэрэ билинэллэр. Билигин таҥас-сап, мал-сал араастаһар кэмигэр кыаммат, дьадаҥы ыал оҕотун күлүү гыныы, туоратыы бэлиэтэ­ниэн сөп. Билиҥҥи уопсастыбаҕа оҕоҕо харчытааҕар үтүө санаа ордук диир, биллэн турар, кыаллыбат. Аны, оҕо харчыга интэриэстээх буоллаҕына, төрөппүт киниэхэ сүбэ-соргу буолуохтаах. Харчылаһыан, үлэлиэн баҕарар буоллаҕына, төрөппүт усулуобуйа тэрийэргэ кыһаныахтаах. Психологтар бэлиэтииллэринэн, эрдэ үлэлээн харчы хантан кэлэрин билбит оҕо харчыга харыстабыллаах сыһыаннаах буолар эбит.  Төрөппүт харчыта тиийбэт да буоллаҕына, кини харчыта суоҕун туһунан муҥаты­йыа суохтаах, маннык куруук кэпсиир буоллахха, оҕо бэ­­йэтин итэҕэс санана улаатыан эмиэ сөп эбит.  ­

Вера Неймохова, СӨ Үөрэҕин уонна билимин министиэ­ристибэтин пресс—сулууспатын салайааччыта:

– Тоһоҕолоон этэр буоллахха, Арассыыйа оскуолаларыгар төрөппүттэртэн харчы хомуйуу бобуллар. Төрөппүттэргэ судургу буоллун диэн, тустаах министиэристибэ «суһал лииньи­йэни» оҥорбута. Ол нөҥүө ханнык оскуолаҕа, кылааска харчы хомулларын туһунан биллэриллиэхтээх. Биһиги төрөппүттэри саҥата суох хаалбаттарыгар ыҥырабыт. Үөрэх тэрилтэлэригэр барыта сокуон хараҕынан уонна харах далыгар буолуох­таах. Бэлиэтээн этэр буоллахха, кылаас пуондатыгар харчы хому­йуу төрөппүттэр сөбүлэҥнэринэн эрэ оҥоһуллар. Хас биирдии төрөппүт манна быһаарыныыны бэйэтэ эрэ ылынар. Маны сэргэ, оҕону бырайыас төлөөн араас куонку­рустарга, бэсти­бээллэргэ кытыннарыы төрөппүт тус сөбүлэҥинэн эрэ оҥоһуллар. Оҕолору, кэлэктииби улахан суумалаах бырайыастаах, төлөбүрдээх куонкурустарга, күрэхтэһиилэргэ кытыннарыыны төрөппүттэр бэ­­йэлэрин кыахтарын учуоттаан туран ылынар быһаарыныылара буолар.

Ийэ суругар психолог сүбэтэ

Ийэ суругар “Надежда” уйулҕа киинин салайааччыта, Арассыыйатааҕы психологическай уопсастыба чилиэнэ, дьиэ кэргэн психолога Надежда Васильева: “Манна киһи ис туруга, санаарҕааһына, ону сэргэ оҕо кыһалҕата эмиэ таарыллар буолан, бу судургута суох боппуруос. Төрөппүт быһыытынан ийэ икки төгүл истириэһи көрсүбүт. Ыраах куоракка кытыннара ыыппатах ийэ оҕотун иннигэр буруйу ылыныыта уонна оҕотун санаарҕабылыттан санаарҕааһына. Бэйэни буруйдааҕынан ааҕыныы киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ суола суох хаалбат. Ол эрээри буола турар быһыыны-майгыны атын өттүттэн ыллахха, ийэ кирэдьиит ылан оҕотун ыыппыта буоллар, уустуктар уонна истириэс дьиэ кэргэҥҥэ син биир баар буолуо этилэр. Оскуола саастаах оҕолордоох кэлэктиип иһигэр бэрт былдьаһыы, социаль­най өттүнэн дьайар быһыы-майгы тахсыан сөп. Бу ордук уопсай дьыалаттан ким эрэ туораан хааллаҕына (бу түгэҥҥэ оҕо ыраах айаҥҥа харчыта суох буолан барбатах), оҕолор барсыбатах оҕону “туоратык” ылыныахтарын сөп, ол түмүгэр оҕоттон тэйэн да барыахтарын сөп. Маннык балаһыанньаҕа учуутал оҕолорго ханнык да балаһыанньа быстах кэмҥэ буоларын уонна биир айаҥҥа оҕо барсыбатаҕа туоратыы төрүөтэ буолуо суохтааҕын тиийимтиэ гына быһаарыахтаах. Төрөппүт учууталы кытта эмиэ кэпсэтиэхтээх, оҕоҕо уустук кэм буолбутун, кылаас кэлэктиибин иһигэр быһыыны-майгыны эйэлээхтик быһаарарыгар көмөлөһүөхтээх”, –  диэн быһаарар.

Кини маннык түгэҥҥэ төрөппүт тугу гыныахтааҕый диэҥҥэ маннык сүбэлиир-амалыыр.

– Оҕону кытта аһаҕас кэпсэтии ыытыллыахтаах. Кини ис туругун кириитикэтэ суох ырытыһыы. Оҕо ис туруга төрөппүккэ суолталаа­ҕын өйдөтүү.

– Учууталы кытта кэпсэтии. Буолбут быһыыны-майгыны ырытыһыы. Ардыгар учуутал оҕолор икки ардыларыгар туох буолбутун, буола турарын өйдөөмүөн, билимиэн сөп.

– Өскөтүн, оҕоҕо бу кэлэктиипкэ уустук буоллаҕына, атын саҥа куруһуогу, дьарыгы булуу. Саҥа эйгэҕэ талаанын арыйарыгар кыах биэрии.

– Оҕо бэйэтигэр эрэллээх буолуутун бигэргэтии. Үп-харчы кыһалҕата быстах буоларын, оҕо чугас дьонугар күндүтүн өйдөтүү.

– Маннык быһыыга-майгыга оҕо соҕотох буолбатах. Киниэхэ төрөппүт оруола, өйөбүлэ саамай суолталаах. Бу олоххо саамай сүрүн буоларын умнумаҥ.