Мин таайым (Кыайыы 80 сылынан)

Быйыл ыам ыйын 9 күнүгэр Кыайыы 80 сылын үөрүүлээхтик бэлиэтиэхпит.

Бу кырыктаах уоттаах сэрии ыар тыына, алдьархайа хас биирдии саха ыалын таарыйбыта мэлдьэҕэ суох. Ол курдук, биһиги  ыал да  маппатахпыт. Мин  ол бу докумуону көрдөөн,  онно сигэммэккэ эрэ,   оҕо киһи харахпынан таайым сэриигэ хайдах сылдьыбытын, дьоҥҥо кэпсээбит түгэнин суруйан, кумааҕыга тиһэн хаалларбыт киһи диэн ытык иэстээхпин.

Таайым диэн, өйдөнөрүн курдук эттэххэ,  ийэм бииргэ төрөөбүт убайа буолар. Буолаары буолан саамай улаханнара эбит, уон сыл аҕа.  Кинилэр икки ардыларыгар оторой-моторой икки уол  баара да, Соппуруон диэн уол хайдах суох буолтун билбэппин. Онтон Байбал Иркутскай куоракка сэрии буолуор диэри милицияҕа үлэлээбитин туоһутунан буолбут  револьвердаах, байыаннай таҥастаах турар хаартыскатын хойукка  диэри  көрөр этим. Онтон сэриигэ ыҥырыллан баран, сураҕа тыҥатынан ыалдьан өлбүтүн туһунан кутурҕаннаах сурах кыра бөһүөлэккэ тиийэн кэлбит үһү.

Мин онтон ордук оччотооҕу дьонум олоҕун хасыһан билэ сатаабатахпын. Арай норуокка биллэринэн,  Лэкэ Баһылайын оҕолоро, сиэннэрэ диир буолаллара. Таайым Уйбаан Баһалаайабыс 1915 сыллаах төрүөх. Дьиктиргиирим диэн,  мин ийэбин ордук “Лэкэ кыыһа Маарыйа дуо?” эбэтэр кылгатан Лэкэ Маарыйа дииллэрэ. Ону мин кырачаан киһи: “Тоҕо ыыстыылларый?” диэн  өһүргэнэр этим. Онуоха ийэм барахсан: «Тоойуом,  ити ааттан өһүргэммэт буол, өбүгэлэриҥ аата эйиэхэ иҥэрэ хайҕаллаах суол, төттөрүтүн,  киэн туттуохтааххын! Бэл Балаҕаннаах арыытыгар Лэкэ Өтөҕө диэн алаас баар. Хаһан эмэ бара сылдьыахпыт, көрүөхпүн баҕарабын да, ырааҕа бэрт”, —  диэбиттээх. Онтон таайым хойукка диэри  ол өтөххө тиийэн,  балыкка илимнээн хастыы да күн сынньанан,  санаата көтөҕүллэн кэлэрин элбэхтик көрбүтүм.

х х х

Таайым Уйбаан Баһалаайабыс тас көрүҥүнэн, уҥуоҕунан кыра этэ эрээри, сытыы-хотуу буолааччы, эйэҕэс кэмигэр күлэн-үөрэн мичиҥнээн харах да харах  буолара. Ол эрээри,  туохтан эрэ кыыһыран,  кыйыттан кэлбит хараҕа сүрдээх сытыы, уоттаах да диэххэ сөбө. Оччоҕуна биһиги  кыра бытааһах оҕолор хоско симиллэрбит, били кыра бэйэтэ хахай курдук улаатан көстөр курдук буолара. Ордук сэриилээх киинэни көрөн киирдэхтэринэ,  сирэйдиин-харахтыын уларыйаллара. “Ама биһиги   ити курдук акаары саллааттары кытта түөрт сылы быһа сэриилэспит үһүбүт дуо?  Тоҕо итинник көрдөрөн туран албынныылларый!” — диэн өһөхтөөх хаана буспут буолара. Ону мин:  “Бу  сэрии бэтэрээнэ бэйэлээх бэйэтинэн ньиэмэстэри тоҕо көмүскүүрүй?” диэн, оҕо киһи олох өйдөөбөт буоларым. Кэлин борооҕуйан баран, киинэҕэ бэлиитикэ эмиэ  бастакы миэстэни ыларын  өйдөөбүтүм. Онтон тыа сирин кэнэн бэтэрээннэрэ сэрии дьиҥнээхтик, хайдах баарынан көстүөхтээҕин курдук өйдүүллэр эбит этэ. Кырдьык да,  оҕо сырыттахха киинэҕэ наар өстөөҕү акаары-аҥала курдук көрдөрөллөрө. Сэрии кэмигэр оту охсор курдук өлөн охтон түһэллэрин оҕолор көрө-көрө үөрүү бөҕөтө буоларбыт, ньиэмэстэри кэһэттибит, кыайдыбыт-хоттубут дэһэрбит, үөрэрбит-көтөрбүт.

Кэлин таайым хоммут уоһун хоҥуннаран, өрөөбүт уоһун өһүлэн кэпсиирэ хайдах эрэ олох атын хартыына хараххар арыллар этэ. Оччолорго төһө да сэрии бүппүтэ сүүрбэ-отут сыл аастар,  таайым биһигини түүн куттаан аймыыр адьынаттаах  буолара. Ол эбэтэр  түүн ортото эмискэ хаһыытаан-ыһыытаан бүтүн дьиэ дьонун аймыыра,  уһугуннара. «Оо дьэ, эмиэ сордоох ньиэмэһэ ыстыыгынан үөлэн өлөрө сыста!” -дии-дии уу көрдөөн ылан иһэрэ, онтон табахтаан, быһыыта өр соҕус уоскуйар буолара.

Кэлин кэпсээбитинэн, Ржев хайысханан биир уоттаах сэриигэ  окуопалары хас да түүннээх күн төттөрү-таары ылсыы бөҕөтө буолбутугар  окуопаҕа ойон түспүт. Арай  утары биир икки миэтэрэлээх ньиэмэс  саллаата ыстыыгынан түөһүн тылын көрбүтүнэн түһүнэн аҕай эрэр эбит.  Биһиги киһибит кыл түгэнэ халбарыс гынан аһаран биэрэн,  синиэлин  сиирэ-халты астаран кэбиспит. Таайым чыпчылыйыах түгэнэ ППШ аптамаатынан ытыахча гыммыта,  өлүү түбэлтэлээх харбыт дуу, ботуруона бүппүт дуу буолан биэрбит. “Өлөр буоллум!..” диэн санаа өйүгэр охсуллубут. Ол икки ардыгар  анараа ньиэмэс өйдөөбүт быһыылаах. “Бу дьиикэй азиаты баҕас окуопа мас истиэнэтигэр хам саайыам”, —  диэт иккистээн туох баар күүһүнэн эмиэ түөһүн көрдө көрбүтүнэн түһүнэр!  Хата били кырабыт, сымсабыт манна туһалыыр, начаас халбарыс гыммыта били ньиэмэс анньыбыта күүһэ бэрт буолан,  окуопа мас истиэнэтигэр саатын ыстыыга батары синиэллиин баҕастыын киирэн хатанан хаалар. Манна даҕатан эттэххэ,  хаһан биһиэхэ сөптөөх синиэл баар буолбута баарай, наар икки, үс размерынан улахан буолар буолара. Ол түгэҥҥэ хата ааһа сүүрэн иһэр нуучча саллаата барахсан ол ниэмэһи саа прикладынан кэтэххэ саайан дөйүтэн түһэрэр. “Дьэ,  ол курдук өлөр өлүүттэн быыһаммытым”, —  диэн табаарыстарыгар кэпсиирин истибитим. Ол өлөр икки тиллэр икки түгэнэ өлүөҕэр диэри өйүгэр хатанан хааллаҕа.  Ржев туһаайыытынан хас да ыйдаах кырыктаах кыргыһыыларга биһиги дьоммут элбэх сүүһүнэн тыһыынча саллаат бөҕөтүн сүтэрэллэр. Хотторуу хомолтото да баара.

Биир түгэни кэпсиирэ өйбөр хатанан хаалбыт. “НКВД-лар киһини харыстаабат дьон этилэр. Биһиги батальонтан 19 эрэ буолан төгүрүктээһинтэн төлө көтөн бэйэбит дьоммутугар тахсан үөрүү бөҕө буолбуппут баара,  барыбытын НКВД саллааттара тутаттаан ылан,  биир-биэс тыла суох хаайталаан кэбистилэр. Уонна хас да күн доппуруос, ыххайыы бөҕөтө, бу ытыах-өлөрүөх курдук тутталлар, дьэ дьулаан быһыы этэ! Хата кэлин барыбытын тоҕо эрэ ыыталаан абыраатылар”, — диэн кэпсээннээх этэ.

Аны мин саамай саллар түгэним диэн,  ардах-хаар кэллэҕинэ сэриигэ ылбыт баастара тыыталларын, кыйытталларын, арыт кыһытан эрэйдииллэрин оҕолор маҥнай билэбит. Ордук миигин сөбүлээн ыҥыран ылара: «Хата бу Туолук тарбахтара уһун буоланнар,  тарбыыра үчүгэй, оттомноох”, — диэн анаан ыҥыран ылан баастарын тарбаттарара. Ол баастар көннөрү баас буолбатахтарын, киһи куйахата күүрүөх көрүҥнээхтэрин бэл, бу сааһыран да олордорбун,  харахпар бу баардыы көрөбүн, куйахам күүрэр. Бүүс бүтүннүү үмүрүччү тарпыт, хараара сатаан баран көҕөрүмтүйэн көстөр баастар этэ. Ол тарбыырым тухары биирдэ да тоокколоһон ыйыппатаҕым, ханна, хайдах баас ылбытын. Оччолорго оҕо киһи улахан дьонтон мээнэ ону-маны ыйыталаспат суруллубатах үгэс баара. Кэлин улаатан баран эрэ билбитим, өлүүттэн биир хардыы тыыннаах хаалбытын.

Биир күн буоларын курдук хайа эрэ сэриилээх киинэ кэннэ быһыылааҕа, эдэр ыччаттар киирэн сэһэргэһэн, дьиҥнээх сэрии туһунан ыйыталаһан тоокколоһон барбыттарын өйдүүбүн. Биһиги олорбут дьиэбит кулууп утары турар буолан,  хас киинэ эбэтэр улахан хабааннаах кэнсиэртэр кэннэ наар мустан, чэйдээн ирэ-хоро сэһэргэһэр үгэстээх буолаллара. Дьэ,  ол оннук биир түгэҥҥэ баастарын туһунан кэпсээбитин өйдөөн хаалбыппын. Хайдаҕын да иһин,  ол баастарын көрбүт да,  туппут да мин буоллаҕым. Саамай улахан дириҥ бааһа сиһин таарыйар таарыйбат үмүрүччү оспута дьулаан көстүүлээх киһи сутуругун саҕа этэ. Аны онтуката курдары ааһан,  киинин эрэ аллараанан тахсыбыта эмиэ чэрэ хараара сылдьара дьулааан көстүү буолааччы. Ол кэпсээниттэн өйдөөбүппүнэн буолбут сирэ Ленинград блокадатын кэмигэр бадахтаах эбит. Тоҕо эрэ ол күн ньиэмэс  сөмөлүөттэрэ  кинилэр окуопаланан сытар сирдэрин күнү быһа буомбалаан, пулеметтарынан ытыалаан элбэх киһини сүтэрбиттэр. Ньиэмэс  Мессершмиттэрэ, Юнкерстара быыстала суох уочаратынан эргийэн кэлэ-кэлэ биһи дьоммут хорҕойбут окуопаларын буомбалыылларын быыһыгар өссө пулеметтарынан ытыалаан кими да быктарбаттар. Ордук Юнкерс 87 кутталлаах  сөмөлүөт  тыаһын үүт-үкчү үтүктэрин бары сөҕө истэрбит (бу пикирующай бомбардировщик, уратыта диэн киһи куйаҕата күүрүөх, өйгүттэн да таһаара сыһыах сиреналаах буолар эбит).

Аһаабатахтара хас да хоммут дьон ону-маны булан сиир айдааннаах буоллахтара. Бэл,  маска туох үүммүтүн кытта куртах диэки утаараллар, эгэ иһэр уу кэлиэ дуо? Хаан амтаннаах чалбах да уута баҕалаах буолар. Таайым этэринэн биир түгэҥҥэ эмискэ иһэ тыытан көҕүрэттэр кыһалҕа тирээн кэлбит. Хайдах да тулуйарыттан ааһан,  чугас аҕыйах бэс мастаах бөлкөйгө ойон тиийэн буулдьа, буомба быыһыгар олоро түһээт, чэпчэтинээт окуопатыгар ыстанар. Тиийээтин кытта эмиэ уонча Юнкерс кинилэр окуопаларын буомбалаан ытыалаан өтүүктээн ааһаллар. Таайым окуопа түгэҕэр кирийиэҕинэн кирийэн сыттар даҕаны,  үөһээттэн ытыска уурбут курдук көстөр буоллаҕа. Ол кэмҥэ эмискэ сиһэ ньир гына түһэр, туох да киһи тулуйбат ыарыыта буолан өйүн сүтэрэн иһэн: “Арааһа,  өлөр буоллум!» — диэн иһэн,  умуллан хаалбыт. Өйүн сүтэрэ сытарын санитардар барахсаттар таба көрөн,  бу киһи тыыннаах эбит диэн тыылга таһаараллар. Быһааран эттэххэ,  сөмүлүөт ботуруона киһи харытын саҕа модьу улахан буолар, таптарбыт киһиттэн тыыннаах хаалар ахсааннаах. Онтон мин  таайым түбэспит түгэнэ иһэ кураанах буолан,  сөмөлүөт  буулдьата очоҕоһун таарыйбакка үргүлдьү курдары ааспыт эбит. Били баччаҕа диэри  тыыннаах хаалыаҕар чэпчэтинэн быыһаммыт.

х х х

 Таайбын 1941 сыллаахха Бүлүүү куоратыттан бастакы хомуурга ылан барбыттар, олортон тыыннаах хаалбыттар бэрт ахсааннаах киһи хаалбыт. Өйдүүрбүнэн,  биһиги  нэһилиэктэн 160-ча эр киһи саа-саадах тутан,  сэриигэ барбытыттан 90-чалара эрэ төрөөбүт алааһын булбут. Дэриэбинэҕэ даҕаны Кыайыы күнүн бэрт тыастаахтык, параадтаах эҥин ылаллара. Мин таайым дьэ, параадка ордук «күннүүрэ». Барыларыттан эрэ инники мэтээллэрин, уордьанын  килэтэн инники иһэр аҕай буолааччы. Ону биһиги оҕолор уруйдаан-айхаллаан көрсөр эбээһинэстээх этибит. Биһиги  эрэ буолуо дуо, нэһилиэк турар-турбат дьоно, дьахтардыын оҕонньордуун-эмээхсинниин бары буоллаҕа. Ону биир түгэни өйдөөн хаалбыппын.

Хайа эрэ сытыы тыллаах дьахтар истэн турдахпына: «Дьэ,  эмиэ Лэкэ Уйбаана мин аҕай буолан,  мэтээллэрин килэппитинэн инники хааман иһэр! Көрүҥ,  ол нэһилиэкпит ытык киһитэ Павлов Спиридон Степанович тоҕо эрэ барыларыттан кэнники сэмэйдик оргууй хааман иһэр ээ!», — диэбитин истээт, наһаа кыбыстыбыппын өйдүүбүн. Кырдьык,  Спиридон Степанович диэн өрөспүүбүлүкэҕэ  биллэр рационализатор-механизатор, икки Үлэ   знамята уордьан кавалера буоллаҕа дии. Биһиги бары да хантан билиэхпит баарай, бэтэрээннэр ортолоругар иорархия,  ол эбэтэр ким бастакы уоттаах сэриигэ барбыттар инники кэккэҕэ, онтон сылынан араастаһан бүтэһигэр Японияҕа сылдьыбыттарынан түмүктэнэр эбитин. Спиридон Степанович кырдьык Япония сэриитин кыттыылааҕа этэ.

Таайым сэрииттэн икки бойобуой уордьаннаах, мэтээллэрдээх эргиллибитэ. Бастакы ылбыт “Кыһыл Сулус” уордьанын  хараастан туран кэпсиирэ. Ол маннык эбит:  1942 сыл кыһыныгар  курдук кэпсиирэ. Хаардаах, инчэҕэй кэми сөбүлээбэттии ахтара. Көрдөххө,  ичигэс курдук эрээри,  тыала тыйыһын, субу-субу ардах-хаар быластаах күннэри саныыра. Бу  буолбут түбэлтэҕэ, мин өйдөөбүппүнэн,  Ржев хайысхатынан ханнык эрэ дэриэбинэни ньиэмэстэртэн босхолообуттар. Онтон тыын ыла түһээри, күүстэрин да мунньунаары тохтобул биллэриллэн дьэ         “һуу” гынан сынньанан,  хас да күн утуйбатах саллааттар үөрэ-көтө утуйан хаалаллар. Ол кэмҥэ түүннэри ньиэмэс сэриитэ эмискэ саба түһэн хас да таанканан, бронетехниканан кимэн киирэн,  киһи бөҕөтүн сэймэктээн, ким быыс булан куотар аакка түспүттэр, быһата суһаллык чугуйарга күһэллибиттэр. Онтон хамандыырдар өйдөөбүттэрэ бойобуой знамялара ыстаап оҥостубут дьиэҕэ ыскаап кэтэҕэр туран хаалбыт.  Ону өлөн да,  төрөөн да туран аҕалыллыахтааҕын хас биирдии боростуой саллаатыгар тиийэ өйдүүрэ. Ханнык  званиелаах хамандыырын билбэтим, кини мин таайбар сорудах биэрэр. Кэпсииринэн,  дьон бөҕө өлүктэрин быыһынан, остуол, ыскамыайка да аннынан сыыллан тиийэн, били наадалаах знамяларын булан гимнастеркатын иһигэр эринэн этэҥҥэ тыыннаах эргийэн кэлэр. Кэпсииринэн,  ньиэмэс кылгас килэпэчигэс саппыкылара элбэҕин сөҕөрө. Кэлтин кэннэ комбат үөрүүтүттэн буолуо,  сиэбиттэн “Кыһыл Сулус” уордьаны  таһаараат,  биһиги  киһибит түөһүгэр кэтэрдэр уонна: «Ничего,  приказ будет! Носи герой!» — диэт кууһан ылбыт. Кэлин ол уордьанын госпитальга бааһыран сыттаҕына уоран ылбыттара диэн хараастан туран кэпсээбитин истэн турабын.

Онтон иккис уордьанын  — “Отечественная война 2 степени” хайдах ылбытын кэпсиир буоллахха, арааһа,  1944 сыллаахха буолуон сөп. Сайын Могилев куорат чугаһа (Белоруссия куората) таайым разведротаҕа сылдьар. Онон туспа соҕус өрө туталларын киэн тутта кэпсиирэ. Астара, таҥастара ураты хааччыллыылаах буолар эбит. Биир күн тохсуо буолан инники кирбиигэ киирэн томторго туран хаалбыт Тигр таанканы тугун-ханныгын билэргэ бойобуой сорудах ылаллар. Бу дойду түүннэрэ сайыннары ыас хараҥа, биһиэхэ күһүҥҥү ытыс таһынар хараҥабыт тэҥэ. Өстөөх түүннэри утуйбакка ракеталарынан субу-субу сырдатыналлар, сэргэхтэр. Ол эрээри,  кинилэр да дьоннор,  сарсыарданан сылайан эбитэ дуу, ракетанан ыталлара лаппа аҕыйаабытын кэннэ биһиги дьоммут инники оргууй үөмэн да,  сыыллан да таанкаҕа 300-чэ миэтэрэ курдук чугаһыыллар. Уонна мин таайбар туһаайан: «Рядовой Спиридонов, есть приказ. Надо проверить внутрь танка, если что мы прикроем!” — диэн буолла. Биһиги  киһибит: «Есть, будет сделано!»  — диэт,  иннин диэки сыыллан барар. Оргууй чугаһаан көрдөҕүнэ,  уу-чуумпу, ким да баара биллибэт. Ол иһин,

таанка аллараа түгэҕэр люктаах,  онон иһирдьэ киирэргэ быһаарынар. Оргууй үөмэн иһиллии иһиллии  иһирдьэ этэҥҥэ киирэр. Төттөрү бараары,  сэрэххэ кэтэнэн чуолҕанынан көрбүтэ доҕоор,  таанканы икки өттүттэн  ньиэмэс саллааттарын кааскалара бөҕө кылапачыһан эргийэ көтөн төгүрүйэн эрэллэр эбит. Быһа холоон сүүрбэччэлэр. Таайым үгүһү толкуйдуу барбакка,  үөһээ люгу арыйа баттаат,  түөрт гранатаны утуу-субуу таанка тула быраҕаттыыр да,  аллараа били киирбит люгунан сыыллан тахсаат өйдөрүн да булуна илик бааһыран булумахтана сылдьар ньиэмэстэри автоматынан типтэртиир уонна дьонун диэки муҥ кыраайынан сүүрэр. Өстөөхтөр арыый өйдөрүн булаат,  минометунан ытыалаан бараллар. Таайым: «Көрдөхпүнэ, дьонум уонча хаамыы эрэ хааллыллар,  быыһанным диэх курдук санаан эрдэхпинэ,  кэннибэр миинэ кэлэн эстэн эрэрэ баара да,  өйбүн сүтэрбиппин. Биирдэ өйдөммүтүм аттыбар санитарка баар, ол аата дьонум аҕалбыттар диэн үөрүүбүттэн дуу,  ыарыыбыттан дуу эмиэ өйбүн сүтэрэн кэбистим. Кэлин билбитим  2.5 сантиметрдаах  миинэ үлтүркэйэ көхсүбүнэн хаҥас тыҥабар киирэн хатаммыт эбит», — диирэ.  Ол үлтүркэй  сүрэҕин аттыгар баарын иһин, кыайан орообокко, үөһээ дойдуга илдьэ барбыта. Ити сырыытын иһин “Отечественная война 2 степеннээх” уордьанынан наҕараадаланар.

Кэлин сэрии бүтүүтэ Восточнай Пруссия аатырбыт Кенинсберг куоратын босхолооһуҥҥа сылдьыһар. Бу 1945 сыл муус устар саҥатыгар буолбут биир быһаарыылаах хаан тохтуулаах сэрии буолар. Кенинсберг —  кириэппэс-куорат  дэнэр былыргы куорат. Мин кэпсээниттэн өйдөөн хаалбытым диэн,  куорат иһигэр буолуталаабыт кырыктаах кыргыһыылары, дьиэттэн дьиэҕэ, этээстэн этээһи хайдах босхолообуттарын кэпсиирэ.

Өскө дьиэни бэрт эрэйинэн бастакы этээһин босхолоон,  үөһээ иккис этээскэ тахсыбыттарын кэннэ, хантан кэлтэрэ биллибэккэ аллараа этээс эмиэ ньиэмэс саллааттарынан туола түһэллэр. Дьэ оччоҕо үөһээ ньиэмэс аллараа ньиэмэс буолан,  икки уот икки ардыгар түбэһэҕин. Оннук биир түгэҥҥэ үөһээ этээстэн бырахпыт гранаталарын эстиэн иннинэ хаба тарда охсон,  аллараа баар ньиэмэстэргэ утаараҕын диэн бэрт кутталлаах сэһэнин түмүктээбитэ. Ол элбэх сэриигэ сылдьыбыт уопута туһалаатаҕа, хаһан да уолуйбат буоларга үөрэннэҕэ. Өрүү нуучча оҕотук саллааттарын наар аһынарын өйдүүбүн. Хайдах атаакаҕа киириигэ бастакынан ойон тахсан, өстөөх кэтэһэ сытан уохтаах ытыыларыгар түөстэринэн тахсан былдьаталларын.

Мин өйбөр ити  курдук аҕыйах түгэн хатанан хаалбытын бу сурукка тиһэн хааллардым. Өссө биир түгэни умна сыспыт эбиппин. Ол Кенинсберга дуу,  биир түгэҥҥэ ыстаарсай  офицера бирикээс биэрэр. «Рядовой Спиридонов,  отнести этих важных пленных офицеров до нашего генерального штаба!” — диэн буолбут. Биһиги  киһибит  аптамаатын бэлэм туппутунан дьоннорун:  «Шнель!” диэн өссө хамандалаан, иннигэр уктан хааман бара тураллар. Тиийиэхтээх сирдэрэ 4-5 биэрэстэ тэйиччи буолан биэрбит. Көрдөҕүнэ,  уҥуохтара   үрдүгэ сүр эбиттэр.  Иккиэн тэҥҥэ саба түстэхтэринэ,  киһилиэ суохтар диэн дьааххана испит. “Дьонум субу-субу кэннилэрин хайыһан көрөллөр, күлсэллэр. Арааһа, бу дьон сатанымаары гыннылар, куотар санаалаах толкуйга киирбиттэр диэн өйдөөтүм, сатахха манна халлаан суһуктуйара түргэнэ сүрдээх. Толкуйдуу түһэн баран,  биир сытыыларыгар, чобуоххайбыт ньиэмэскэ аптамаат уочаратын туттаран кэбистим. Дьэ,  доҕоор,  били иккис ньиэмэһим олох атын буола түстэ, ааттаһыы, көрдөһүү мааныта, табах бэрсэр хайыыр. Ол курдук,  штабка тириэртим уонна иккис киһини: «При попытке бегства устранил», диэтим», — диэн кэпсээбитэ.

Анатолий СПИРИДОНОВ-СИЭН ЛЭКЭ