«Мин таптыырым сааскы кэми…»

Сандал саас кэрэхсэнэр күнүн, кыыс аймаҕы уруйдуур кэрэ-бэлиэ күнү салҕаан,  кулун тутар 9 күнэ барыбытын бырааһынньыктааҕы иэйиинэн кууста. Ол төрүөтүнэн Сунтаартан төрүттээх 7 кэрэ дьүөгэ ураты эйгэтин арыйар, айар-тутар талаанын сэгэтэн көрдөрөр дьоро киэһэлэрэ буолла.

Бу күннэргэ үгүс кэнсиэр, араас тэрээһиннэр буоланнар,  дьон болҕомтотун, дууһатын кылын таарыйыахха диэтэххэ, уустук курдук. Ол эрэн,  Сунтаар кыргыттара: Наталья Михалева-Сайа, Фатина Иванова-Дунаайа, Тамара Попова-Хадаана, Юлиана Кривошапкина-Дьүрүйээнэ, Людмила Спиридонова-Сунтаар Күөрэгэйэ, Санита Ай, Екатерина Сафронова-Кыталык Куо  олус иһирэх, муусука уонна лиирикэ кэрэ эйгэтин олохтоон,  мустубут дьон үс чаастан ордук кэм ааспытын өйдөөбөккө да хааллыбыт.

Ол курдук,  бу киэһэ Ытык Сунтаар Кэрэ куолара тас дьүһүннэринэн, кэрэ сэбэрэлэринэн, таҥастарынан-саптарынан, симэхтэринэн барыбытын кэрэ эйгэтигэр көччүттүлэр. Ол  курдук, харах сымнаан, дууһалыын дуоһуйан, сүргэбит көтөҕүллэн олордубут. Сунтаардар былыр да,  быйыл да кэрэ сэбэрэлээх дьахталларынан, баай-талым симэхтэринэн, өҥү-дьүһүнү дьүөрэлээн таҥнар-симэнэр кыахтарынан аар-саарга аатыраллар. Ол да иһин,  кинилэр ортолоругар биллэр ааттаах-суоллаах уран тарбахтаах көмүс, мас уустара, иистэнньэҥнэр, дизайнердар үгүстэр. Бу да киэһэ ырыаһыттарбыт киһи эрэ барыта кэрэхсиэх таҥастаахтара хараҕы манньытар.

Кэнсиэр саҕаланыытыгар Сунтаар туһунан хас да ырыа ылланан, дойдубутугар ахтылҕаҥҥа бары да куустардыбыт. Ол курдук кыргыттар иэйиилээхтик, күүрүүлээхтик дойдуга тапталы туойдулар.

Дьиҥнээх истиҥ доҕордоох — дьол

Бу киэһэ айар-тутар эйгэлээх  7 кэрэ куо  истиҥ-иһирэх доҕордоһууларын сылааһыттан бэриһиннэрбит курдук сананным. Айар эйгэҕэ бэрт да былдьаһыы, ордугургаһыы да баар суол. Ол эрэн,  олоххо ситиһиилээх, араас эйгэҕэ үлэлии-хамсыы сылдьар дьүөгэлиилэр олус сырдык, истиҥ эйгэни олохтоон, «Сунтаар суһума» диэн бөлөх тэринэн сылдьаллара киһини долгутар. Бу киэһэ олохтон эрдэ барбыт, ол эрэн  сырдык суолу хаалларбыт Ангелина Файрушина аата элбэхтэ ааттанна. Кыргыттар саныылларын тухары кинилэр дьүөгэлэрэ биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар өрүү тыыннаах буолуо…

Аны бу кэнсиэркэ олохтоохтук бэлэмнэммиттэрин үгүс киинэҕэ устуу тиһигэ туоһулуур. Манна көстөн аастылар: киэҥ алаастар, бэл охсуллубут от сыта ил гынарга дылы…сарыада чэчигинэн хойуутук тэлгэммит Бүлүү Эбэ кытыла… чэчиринэн киэргэммит түһүлгэҕэ тоҕонохтон ылсыбыт оһуохайдьыттар… хатыҥ чараҥнар, үрүйэ дьэҥкир уутун оймообут кэрэ кыргыттар… толору астаах сандалы, сарсыардааҥы дьэҥкир сиик… саас-сайын-күһүн!  Бу манна барытыгар 7 кэрэ куо баар: Сайа мас кыраабылынан от мунньар, Хадаана нэлэмэн алааска сүүрэн-көтөн ис куттуун уоскуйбут, ол кэннэ мунньуллубут окко дуоһуйуу ылан иһийбит кыргыттар… кинилэр дойдуларын кэрэ сирдэринэн дьаарбаттылар, сибэкки дьөрбөтүнэн симэнэн өссө тупсубукка дылылар. Бу киэһэни иилээн-саҕалаан ыыппыт Георгий Белоусов сөпкө бэлиэтээтэ: кыргыттар олус иллээхтэр уонна үлэһиттэр.

Бу кэнсиэр уратыта диэн,  хас биирдии толорооччу тус олоҕун сэгэтэн, улахан экраҥҥа араас хаартыскалар таҥыллан ырыаны кытары дьүөрэлээн көрдөрүлүннүлэр. Кыргыттар бары дьол мындаатын билэн,  мааны ыал буолан таптаан уонна таптатан олороллоруттан сэмээр үөрэҕин. Бу хаартыскалартан сып-сылааһынан илгийэргэ дылы, олорор уораҕайбыт дьолунан туолбут курдук.

Ону таһынан Георгий Белоусов соһуччу ыйытыктарынан толорооччулар тустарынан көрөөччүлэр үгүһү биллибит. Ол курдук,  бу номоҕон бэйэлээх Фатина-Дунаайа оҕунан ытыыга СССР успуордун маастара эбит,  Дьүрүйээнэ 6 ыйдаах уол сиэн тапталлаах эдэр эбээтэ эбит. Кырдьык да,  кыталык курдук нарын-намчы бэйэлээх Екатерина Сафронова түөрт уол тапталлаах ийэтэ эбит.

Мин тус бэйэм Сайанан уонна Хадаананан бу киэһэ киэн туттан, кинилэр күүстээх санааларын сөҕө-махтайа олордум. Сайа — буойун, ол кини лиирикэтигэр да баар. Кини тапталы туойарын таһынан,  үрдүк тапталы хоһуйар: дойдуга, сиргэ-халлааҥҥа, барыбыт аатыттан өбүгэлэрбитигэр, үрдүк күүстэргэ сүгүрүйэн ааттал тылларын көрдөһөр. Бу киэһэ Сайа биир илиитэ тостубутун үрдүнэн кэнсиэри көһөрбөккө, ыспакка бэрт тулуурдаахтык сылдьан хоһоон аахта, ырыа ыллаата. Хас таҥас-сап уларытынна?!  Ыалдьарын барытын тулуйда! Хата, Георгий Белоусов биллэрэр: бүгүн эстрадабыт саҥа аата тахсар! Арай, аатын эппэтэ… «Кимий?» диибит. «Кини!» —  дииллэр. Сотору Сайа тахсан олус нарын ырыаны толордо. Уһуйааччыларынан Ангелина Файрушинаны уонна Людмила Спиридонованы ааттаата. Дьэ, айыыһыттара талаанынан хадаҕалаабыт барахсаннара. Хоһоонун айар, бэйэтэ ааҕар, ыллыыр, үҥкүүлүүр.

Тамара Поповаҕа-Хадаанаҕа анаммыт хоһоонугар Сайа эппиттээх: «Олох кыынньар кымыһыттан одун дьылҕа амсаппыта». Хадаана тус бэйэтин олоҕун очурдарын харах уута оҥорбокко ырыанан суулаан, саһыаран киһи сүрэҕин ортотунан аһардар. Маны киһи эрэ кыайар, уйар буолбатах. Кини «Ийэ буолбут аналлаахпыт» диэн ырыатынан артыыс «уйан сүрэҕэ барытын тулуйбутун» этэр. Өрүү истэбин уонна долгуйабын. Хадаана бу бөлөххө саамай тэбэнэттээхтэрэ, мэниктэрэ. Өссө да өр сылларга бу туругуҥ уостубатын.

«Дьахтар — чуумпу эрэллээх,
Дьахтар — сырдык күһүннээх,
Дьахтар — тиһэх тапталлаах,
Дьахтар — кистээн да дьоллоох!».

Бу кэнсиэр кэннэ үгүспүт эрдийэн тарҕастыбыт. «Эндирдэргэ бэриммэт, энчирээбэт эйгэлээх, күүстээх, эгэлгэни сатыыр, көҥүл, дьоллоох» киһи буолуоҕу баҕаран, сүргэбит көтөҕүллэн, кэрэни айарга-тутарга көҕүйэн, бөҕө санаалаах буоллубут.

Бу Сунтаар нарын дьахталлара тастарыгар-аттыларыгар өрүү күүстээх Эр дьоннордоох буоланнар,  кэрэхсэнэр кэрэлэр, тапталы туойаллар, дьоллоох дьиэ кэргэн уйатын туталлар. Ол курдук,  кэнсиэркэ эр киһи элбэҕин бэлиэтии көрдүм, кинилэр бары кэриэтэ ырыаһыттарга сибэкки дьөрбөтүн утары ууннулар.
Кэнсиэркэ Николай Чуор, Ангелина Файрушина, Сиэн Тиитэп, Виталий Власов, Борис Павлов-Кэм, Эрхан айымньылара толорулуннулар.

Суруйуубун Н. Пахомов хоһоонунан түмүктүөм:

Дьахтары таҥара туттуохха!
Күн аайы тапталы бэрсиэххэ!
Кыбыстан турбакка сиэтиэххэ,
Минньигэс тыллары этиэххэ!

Антонина УСКЕЕВА.