Моль үөнтэн хайдах көмүскэнэбит?

Сайын от-мас көҕөрдө да, куорат уулуссаларын устун тополь, үөт талах түүлэрэ көтө сылдьар буолаллар. Бу көтөр түүлэр, ама, моль личинкэлэрин үөскэтэллэр дуо? Моль — буортута олус элбэх көйүүр көрүҥнэриттэн биирдэстэрэ буолар. Бу үөнтэн харыстанары биһиги кыһыҥҥы таҥаһы харайыы кэмигэр эрэ өйдүүбүт. Ол эрээри моль саамай үөскүүр кэмэ сайын буолар. Сайынын куоракка кыбартыыра болкуонунан, чааһынай дьиэҕэ аанынан, түннүгүнэн таах көтөн киирэн олохсуйуон сөп.

ХАС ДА КӨРҮҤЭ БААР

Биһиги моль түүлээххэ эрэ кэлэр, онон саҕынньаҕы, этэрбэһи сөптөөхтүк харайдахха, бу үөнтэн көмүскэниэххэ сөп дии саныыбыт. Моль бородууктаҕа, таҥаска-сапка, миэбэлгэ олохсуйуон сөп. Бу үөн 160 көрүҥэ баар эбит. Оттон биһиги дьиэҕэ моль аҕыйах көрүҥүн да көрөн сөп буолабыт. Көтө сылдьарын көрдөхпүтүнэ, хайдах эмтиири толкуйдуубут. Моль — лыах көрүҥэ. Улахан лыахтар таҥаһы-сабы, бородууктаны сиэбэттэр. Личинкэлэр эрэ аһыыллар. Моль үксүн сыты батыһар. Ол эрээри дьон личинкэни хараҕар көрөрө ахсааннаах. Өскөтүн, улахан моль лыах аһаабат буоллаҕына, тоҕо кыбартыыра иһигэр көтөрүй? Кыбартыыраҕа эбэтэр мас дьиэҕэ моль икки көрүҥэ үөскүөн сөп. Аһылыкка үөскүүр моль ордук хаһааныллыбыт куруппаларга, саахарга, эриэхэҕэ, чэйгэ үөскүүр. Оттон иккис көрүҥ моль таҥаска-сапка уонна сымнаҕас олбохтоох миэбэлгэ хото үөскүүр. Өскөтүн дьиэ иһигэр түүлээх бэргэһэ, саҕынньах суох буоллаҕына, маннык көрүҥ моль личинкэлэрин синтетика эбэтэр атын да көрүҥ таҥаска хаалларыан сөп. Көбүөргэ, сымнаҕас дьыбааҥҥа үөскүүр. Дьиэ иһигэр көтө сылдьар улахан моль үөнү көрөн үгүс дьон ийэлэрэ бу сылдьар дии саныыллар эбит. Ис дьиҥэр, бу ийэлэрэ буолбакка, аҕалара буолар. Личинкэлэри үөскэтэр ийэ үөннэр хараҥаҕа, таҥас быыһыгар саһан сымыыттыыллар.

ХАЙДАХ ҮӨСКҮҮРҮЙ?

Сайын сылаас кэмҥэ үгүс дьон кыбартыыратын түннүгүн аһар. Ити кэмҥэ тополь, үөт мастар түүлэрэ көтөн дьиэҕэ киириэн сөп. Итини кытта моль эмиэ көтөн киирэн олохсуйар эбит. Маны сэргэ моль үөнү дьиэ кыыла эмиэ илдьэ киириэн сөп. Таҥаска-сапка да олорсон кэлэр. Атыылаһыллыбыт бородууктаҕа курууппаны, эриэхэни кытта моль кэлсэн салгына суох сиргэ хаһаанылыннаҕына, онно сытан личинкэлэри үөскэтэр.

БУОРТУТА

Моль киһи доруобуйатыгар улахан дьайыыта суох курдук. Ол эрээри хаһаайыстыбаҕа хоромньуну оҥоруон, дьон олоҕун-дьаһаҕын хаачыстыбатын уустугурдуон сөп. Ону сэргэ аллергияны үөскэтиэн сөп. Онтон сылтаан тирии бааһа, күөмэй ыарыыта бэргиэн сөп. Моль личинкэлэрэ бородууктаҕа үөскээбиттэриттэн сылтаан түүнүгү үөскэтэллэр, онтон сылтан ис-үөс сүһүрүөн сөп. Моль личинкэлэриттэн сылтаан буорту буолбут куруппаны, саахары сиэн киһи доруобуйата эмсэҕэлиэн сөп. Үөскээбит личинкэ барыта лыах буолан көтөн тахсыбат, буорту буолбут личинкэлэр аһылыкка хаалан хаалыахтарын сөп. Киһи хараҕынан бу личинкэлэри сатаан көрбөт. Ол иһин маҕаһыынтан курууппа атыылаһарга алдьаммыт кууллааҕы ылар сэрэхтээх. Моль туохтан даҕаны иҥнибэт. Сүрүннээн личинкэлэр курууппа үрдүкү эрэ хаттыгаһыгар үөскүүллэр диэн бэлиэтииллэр исписэлиистэр. Ол эрээри маннык бородууктаны барытын суох гынар ордук. Курууппаны, саахары, бурдугу кытаанахтык хаппахтанар былаастык эбэтэр таас бааҥкаларга хаһаанар ордук.

КӨМҮСКЭНИИ

Дьиэҕэ моль үөскээбит буоллаҕына, көтө сылдьар үөннэри буолбакка, муннукка-ханныкка үөскээбит личинкэлэри кытта охсуһуу сүрүн орулу ылар. Бастатан туран хлордаах уунан дьиэни, болкуону барытын сууйуу, салгылатыы улахан оруоллаах. Ону сэргэ ыйанан турар түннүк, таҥас сабыыларын барытын сууйар, тэбиир ирдэнэр. Урукку сылларга моль үөскээбитин биллилэр даҕаны нафталин саарыктары атыылаһан хопполоох таҥаска, ампаарга ууруллара.

Чинчийиилэр быһаарбыттарынан, нафталин киһи доруобуйатыгар куһаҕан дьайыылаах буолан туттуллубат буолбут. Моль үөскээбэтин диэн сэрэтэр сүрүн ньыманан кедр мас уонна лаванда сибэкки буолар. Балар сыттарын моль олох сөбүлээбэт эбит. Кедр мас оннугар үгүстэр кедр сыттаах арыыны таҥаска биһэн ыскаапка эҥин ыйыыллар. Ону сэргэ моль тымныыны олох тулуйбат. Ол иһин түүлээх таҥаһы дьон тымныы лаардарга уураллар. Аһары элбээбит буоллаҕына, сууйан-ыраастаан баран анал ыстарар эминэн эмтэниллэр. Эмтээн баран чаас кэриҥэ дьиэҕэ киирбэт ордук. Эмп киһи тыҥатыгар куһаҕаннык дьайыан сөп. Оттон бородууктаҕа үөскээбит буоллаҕына, хомойуох иһин, ол аһылык быраҕыллар. Ас хаһааныллар ыскаабын сууйан, салгылатан үөскүүр усулуобуйатын суох оҥоруохтаахпыт.

ТУОХ СЫТЫН СӨБҮЛЭЭБЭТИЙ?

Лаванда, кедр, хлор, хаһаайыстыбаннай мыыла сытын абааһы көрөр. Ону сэргэ кини тымныыттан куттанар. Онон бу үөнтэн харыстанар туһуттан сэрэтэр үлэни эрдэтинэ ыытар ордук. Ыскаап ахсын лаванда сыттаах пластиналары ыйаан, дьиэни ыраастык тутан, салгылатан олоруохха наада. Ону сэргэ эргэ-урба таҥаһы, бөҕү-саҕы мунньубакка бөххө быраҕан истэххэ, моль үөскүүр усулуобуйата суох буолуохтаах.