«Кирэдьиит хапкаана»: моҥкуруут барбат инниттэн…

Үгүс киһи кирэдьиит ыларыгар дуогабары болҕойон аахпат.

СӨ Арбитражнай суутун статистикатын кэнники сыллааҕы дааннайдара киһини улаханнык толкуйдатар. Сыл аҥаарын түмүгүнэн, суукка иэстээхтэри моҥкуруут быһыытынан билинэр туһунан 1657 сайабылыанньа киирбит. Былырыын бу көрдөрүү 64%-тан намыһах этэ, ол эбэтэр 1064 сайабылыанньа.

Сыыппаралар тугу кэпсииллэр?

Бастатан туран, бу боппуруос сытыы буоларын өссө чуолкайдыаҕыҥ. 1657 сайабылыанньа — бу күн аайы, ортотунан, 5 киһи бэйэтин үбүн-харчытын кыайан салайбат буолбутун билинэн, суукка көмө көрдөөн тиийэр эбит. Ити көрдөрүү өссө суукка тиийбит эрэ дьон ахсаанынан кээмэйдэнэр. Дьиҥ чахчытыгар төһөлөөх элбэх киһи иэһин төлүүр кыаҕа суох, ол эрээри моҥкуруут дьыалатын арыйан саҕалыырга харчыта, билиитэ-көрүүтэ суох ыарахан балаһыанньаҕа олороро буолуой?

Харчы хабалатын сүрүн төрүөттэрэ

Дьон тоҕо иэскэ киирэн, моҥкуруут буоларга дьулуһарый? Бу элбэх төрүөттээх. Бастатан туран, экэнэмиичэскэй өттүнэн орто хамнас төлөбүрэ туохха да тиийбэт буолла. Дохуот улахан аҥаара күннээҕи наадыйыыны хааччыйыыга ороскуоттанар. Хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ дьиҥнээх дохуот кээмэйэ, ол эбэтэр хамнаскар төһө табаары ылынар кыахтааҕыҥ, сылтан сыл аайы намтыыр. Итинэн сибээстэн, ортотук кыанан олорор ыал урукку олохторун таһымын тута сатаан, баҕарбатаҕын да иһин кирэдьииккэ киирэргэ күһэнэр. Биир кутталлаах төрүөтүнэн, экэнэмиичэскэй кириисис кэмигэр, кыахтаах тэрилтэлэр күрэстэһэр кыахтарын сүтэрэн, «моҥкурууттаан» сабыллаллар, түмүгэр үлэтэ суох хаалыы ахсаана элбиир. Бүтэһик уһугар үлэтэ суох хаалбыттарга кирэдьиити төлүүр уустук буолар.

«Кирэдьиит хапкаана»

Микрофинансовай тэрилтэлэр (МФО) «хамнаска диэри түргэн харчы» диэн угуйуктарын бары көрөбүт. Бу тэрилтэлэр үрдүк бырыһыаннаах харчыны түҥэтэллэр. Кыра сууманы ылбыт киһи, төлөбүрүн хойутатта да, иэһэ хас эмэ бүк үүнэн барар. Дьон үп-харчы өттүнэн үөрэҕэ суоҕунан үгүс киһи кирэдьиит ыларыгар дуогабары болҕойон аахпат, эбии төлөбүрдэри, страховканы, бырыһыан толору кээмэйин… Бааннар уонна МФО-лар маннык балаһыанньанан хото туһаналлар. Оттон кирэдьииккэ ытарчалыы “куустарыы” психологията «Биир иэстэн босхолонортон — атыны ылыы» диэн этиинэн салайтарар. Онон бииртэн иккис, онтон үһүс кирэдьиит суумата үллэн, түмүгэр өрүһүйбэт иэскэ ытарчалыы ылларыы үөскүүр.

Олоххо араас түгэн буолар. Күүтүллүбэтэх өттүттэн ыарыы, чугас киһини сүтэрии, арахсыы, оҕо төрөөһүнэ, ити барыта эбии ороскуоту эрэйэр. Уурунуу харчыта суохтар утарынан ити кэмҥэ кирэдьиит ылартан атын быһаарыы суох курдук саныыллар. Кэлиҥҥи кэмҥэ түөкүттэргэ киирэн биэрии эмиэ үксээтэ. «Баан үлэһитэбин» эбэтэр «полициябын» диэн дьону куттаан, кинилэр ааттарыгар кирэдьиит ылар ахсаана эбиллэ турар. Албыннаппыт киһи түөкүттэр угаайыларынан кирэдьиит төлүүр эбээһинэстэнэр. «Атыттартан хаалсыма» диэн санааҕа ылларыы — уопсастыбаҕа баар көстүү. Ыарахан сыаналаах смартфон, саҥа массыына, киэргэл — барыта ситиһиилээх олох бэлиэтин курдук өйдөнөр. Сорох дьон, кыахтара тиийбэтин үрдүнэн, атыттартан итэҕэс көстүмээри, иэскэ киирэн туран, мал-сал ылаллар.

Быыһаныы дуу, саҥа кыһалҕа дуу?

Моҥкуруут — иэстэртэн босхолонор сокуон хараҕынан биир сүрүн быһаарыы. Бааннарга, МФО-ларга, коллектордарга иэс-күүс төннүбэттии сотуллар. Коллектордар эрийэн аймаабат, бириистэптэр хамнастан үбү-харчыны туппат буолаллар. Ол эрээри, ити хайысха эрэйэ, кыһалҕата суох ситиһиллибэт. Моҥкуруут буоларга эмиэ туспа харчы наада. Судаарыстыба пошлината (300 солк.), арбитражнай управляющай өҥөтүн төлөбүрэ (25000 солк.) уонна эбии ороскуоттар (публикациялар) — барыта холбоон 50–60 тыһыынча солк. наада. Иэскэ баттаппыт киһиэхэ ити улахан суума. Билигин «моҥкуруут буоларга көмөлөһөбүт» диэн угуйук элбэх. Үгүстэрэ дьоҥҥо көмөлөһөллөр. Ол эрээри, сымыйанан «100% мэктиэ биэрэбит, барытын сотторобут» диэн өҥөлөрүн сыанатын үрдэтэн, дьону албынныыр түөкүттэр эмиэ бааллар. Моҥкуруут буолуу уһун уонна уустук дьыала. Элбэх докумуону хомуйуу, суукка сылдьыы ирдэнэр — уопуттаах юрист көмөтө суох кыаллыбат дьыала.

Манна биири өйдүөххэ наада. Моҥкуруут буолбут киһиэхэ 5 сыл устата саҥа кирэдьиит бэриллибэт. Үс сыл тухары тэрилтэни салайар дуоһунаска үлэлиирэ бобуллар. Ону кытта аныгы уопсастыбаҕа «моҥкуруукка» барыы диэн тыл соччото суох. Түмүгэр кыһалҕалаах киһи кыбыстан, кыһалҕаларын үксүгэр кистиир.

Кыһалҕа үөскээтэҕинэ, саатымаҥ

Бу кыһалҕаны быһаарарга «аптаах эмп-том» суох. Хас биирдии киһи, харчыбытыгар эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар, былаанныыр, кээмэйбитин билэр буоллахпытына эрэ, иэс-күүс батталыттан көҥүл босхолонон, нус-хас олоҕу олоруохпут. Кыһалҕа үөскээтэҕинэ, саатымаҥ, толлумаҥ, көмөтө көрдөөҥ. Кэмигэр ылыллыбыт дьаһаллар эһигини уонна чугас дьоҥҥутун улахан алдьархайтан быыһыахтара.