Москваҕа тахсыбыт кинигэлэри сүрэхтээтилэр

Национальнай бибилэтиэкэ Историческай саалатыгар “Антология современного якутского рассказа” уонна «Современная литература народов России: Художественная публицистика» кинигэлэр тахсыбыттарын уонна “Аврора”, “Дружба народов” литературнай сурунаалларга саха суруйааччылара бэчээттэммиттэрин сүрэхтээһин буолла. Бу бэлиэ суолталаах түгэн, тоҕо диэтэр, 40-ча сыл буолан баран, Арассыыйаҕа саха литературатыгар интэриэс үөскээн, ааҕааччы киэҥ араҥатыгар тахсыы буолар.

Антологияны Литературнай институт бэйэтэ үбүлээн таһаарбыта. 33 суруйааччы кэнники отучча сылга суруллубут кэпсээнэ киирбитэ. Оттон «Современная литература народов России» сиэрийэнэн эрдэ тахсыбыт кинигэлэргэ прозаҕа, поэзияҕа эмиэ саха, эбээн, эбэҥки, юкагир суруйааччыларын айымньылара киирэн тураллар.

»Саха сирин суруйааччылара» ассоциация салайааччыта Олег Сидоров тэрээһини арыйарыгар: »Өр кэтэһиилээх кинигэлэрбит, сурунаалларбыт, дьэ, кэллилэр. Пандемия мэһэйдээбитэ, кэлин айана да тардылынна, ол да буоллар, илиигитигэр туппуккутунан ааптардары эҕэрдэлиибин», — диэн саҕалаата.

Национальнай бибилэтиэкэ сүрүн библиограба Анна Павлова: “Саха сирэ саамай ааҕар эрэгийиэн буолар. Биһиги пуондабытыгар маннык сэдэх, ураты кинигэлэр киирэллэриттэн үөрэбит, киэн туттабыт”, — диэн эттэ.

Үөрүүлээх түгэҥҥэ Москваттан быһа холбонуулар буоллулар.

Алексей Варламов, М.Горькай аатынан Литературнай институт ректора:

— Бу хомуурунньугу биһиги таһаарбыппытыттан үөрэбин. Тылбаасчыттар, институппутугар үлэлиир Аита Шапошникова уонна кини үөрэнээччилэрин бэлиэтиэхпин баҕарабын. Кинигэлэр Москва маҕаһыыннарыгар атыыланан бүтэн эрэллэр, ааҕааччылар олус интэриэһиргииллэр. Биһиги институппутугар национальнай литератураларга болҕомтобутун уурабыт. Арассыыйа норуоттарын аныгы литературалара тугунан тыынан олоророллорун билиэхпитин наада. Саха култуурата, литературата дириҥ силистээҕин билэбит, оттон аныгы кэмҥэ ханнык таһымҥа тиийдэ? Онон эдэр суруйааччылары кытта эмиэ билсиһиэхпитин баҕарабыт, антология салгыыта тахсарыгар эрэнэбин. Барыгытын бэлиэ түгэнинэн эҕэрдэлиибин!

Николай Лугинов, норуодунай суруйааччы:

— Тылбаас диэн дьикти көстүү. Кэм аастаҕын ахсын, тылбааска сыһыан эмиэ уларыйар. Саха литературатын сайдыытыгар тылбаас улаханнык дьайбыта. Классик суруйааччыларбыт тылбааһынан анаан күүскэ дьарыктаналлара. Ол эрээри, кэнники дьон нуучча суруйааччытын айымньытын нууччалыы тылынан ааҕарын ордорор буолбута. Бу көстүү тылбаас дьыалатын сиэбитэ, отучча сыл устата маассабай тылбаас диэн суох буолбута. Билигин атыннык саҥарар буоллулар. Саха литературатыгар интэриэс үөскээбитэ олус үчүгэй. Ону мүлчү туппакка, туһаныахха наада. Хас биирдии суруйааччы айымньытын “подстрочнигын” бэйэтэ оҥоруохтаах. Ол олус улахан суолталаах.

Наталья Харлампьева, норуодунай суруйааччы, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ:

— Улахан антологияҕа киирбиккитинэн ааптардары эҕэрдэлиибин. Бу иккис сүрэхтээһин буолар. Бастакыта Москваҕа буолбута. Сөхпүтүм диэн, Литинститут салалтата бүтүннүү “көһөн” кэлбит этэ. Ол курдук суолта биэрбиттэрэ. Кэнники кэмҥэ тылбааска улахан болҕомто баар буолла. Саха прозатын, поэзиятын, публицистикатын антологиялара таҕыстылар. Суруйааччылар уонна кинигэни таһаарааччылар ассоциацияларын (АСПИ) хайысхатынан икки тыллаах кинигэлэр таҕыстылар. Ол курдук, Николай Лугинов уонна Саргылана Гольдерова кинигэлэрин бэйэлэрэ үбүлээн таһаардылар. Урукку кэмҥэ санамматах да үрдэллэрбит. Аита Ефимовна биллэрэринэн, кинигэ номнуо атыыланар бүтэн эрэр. Мин санаабар, биир итэҕэстээх — тиражтара кыра. Ол эрээри, бэрт саҕалааһын. Кэлин элбээн, бары эрэгийиэннэр бибилэтиэкэлэригэр баар буолуохтарыгар эрэнэбин.

Бу кинигэ бэчээттэниитигэр да, сурунаалларга да тахсыыны тэрийбитигэр Олег Сидоровка махтанабын. Элбэх кэпсэтиини ыытан, дуогабардаһан, бу кини кэнники сылларга үлэтин түмүгэ буолар. Бу халыҥ сурунаалларга бэчээттэнии – суруйааччыга бочуоттаах дьыала, үйэлэргэ хаалар уонна улахан издательскай үлэни эрэйэр. Онон икки сойуус бэрэстэбиитэллэрэ кэлэн олорон, ассоциациябытыгар махтаныах тустаахпыт. Инникитин, биһиги көлүөнэ кэнниттэн кэлэр, икки сойуус икки ардыгар хаалан хаалбыт ааптардары тылбаастааһыҥҥа үлэлиэхтээхпит дии саныыбын.

Дьокуускай куораттааҕы лиссиэй учуутала Люция Анисимова саҥа бырайыак туһунан кэпсээтэ:

— Бу кыһын Москваҕа аатырбыт »Нон-фикшн» быыстапкаҕа Саргы Куо кинигэтин сүрэхтээһинигэр сылдьар дьолго тиксибитим. Саргылаана Васильевна хоһоонун сахалыы ааҕан намылыппытыгар, бары иһийэн олорон истибиттэрэ, долгуйбуттара, “саха тыла истэргэ кэрэтин, эмтээх курдук” диэбиттэрэ. Онно Аита Шапошникова көрсөн, антологияны бэлэхтээбитэ. Онон бу хомуурунньугу сырдатарга бырайыак толкуйдаатыбыт. Оҕолор манна бэчээттэммит кэпсээннэри ааҕан, ырыталлар. Холобур, кыыллар тустарынан элбэх үчүгэй кэпсээннэр бааллар. Кыра кээмэйдээх буолан, оҕолор ааҕалларыгар өйдөнүмтүө. Мантан салгыы суруйааччылары кытары көрсүһүүлэри оҥорор, инсценировкалары туруорар, о.д.а. тэрээһиннэри ыытар былааннаахпыт.

Салгыы лиссиэй 6-с кылааһын үөрэнээччитэ Самаана Кириллина суруйааччы Альбина Избекова антологияҕа киирбит кэпсээнин ырытта. АГИКИ устудьуоннара байааҥҥа, хомуска оонньоон иһитиннэрдилэр.

“Дружба народов» литературнай сурунаал эрэдээксийэтэ планеркалыы олорон, видеонан кыттыстылар. Кылаабынай эрэдээктэр Сергей Надеев: “Улуу саха литературатын билсибиппититтэн, сырдатыыга үлэлээбиппититтэн олус үөрэбин. Тиэкистэри кытта астына үлэлээбиппит”, — диэтэ. Поэзия салаатын үлэһитэ: “Саргы Куо хоһооннорун тылбаастаабытым. Уус-уран уобарастар, ураты дьикти мифология миигин атын эйгэҕэ көтүтэн илдьибитэ, онон миигин уларыппыта диир кыахтаахпын. Бу нүөмэргэ тылбаасчыт устудьуоннар үлэлэри киирбитэ кэрэхсэбиллээх”, — диэн бэлиэтээтэ. Оттон проза салаатын үлэһитэ: “Саха сиригэр хаста да бара сылдьыбытым, саха суруйааччыларын кытта билсэн турабын. Онон бу нүөмэргэ үлэлиирбэр миэхэ чэпчэки, астык этэ. Ыраас дьүүктэ уутун ыймахтаабыт курдук сананным, үөрэбин уонна киэн туттабын. Бу нүөмэри таһаарарга хас да сыл үлэлээтибит, өссө да үлэлииргэ бэлэммит”, — диэн кэпсээтэ.

Кира Грозная, »Аврора» сурунаал кылаабынай эрэдээктэрэ:

—Саха суруйааччыларын кытары бииргэ үлэлэһиибит 2016 сылтан саҕаламмыта, саха литератугар анаммыт бүтүн нүөмэр тахсыбыта. Былырыын үс нүөмэргэ ааптардар бэчээттэммиттэрэ. Онон култуура, литература биһигэ буолбут кырдьаҕас Петербург саха литературатын саҥа араҥатын бэйэтигэр арыйбыта.

Салгыы Литинститут дассыана, тылбаасчыт Аита Шапошникова үөрэнээччилэрин кытары быһа холбонно. Уонунан сыллар кэннилэриттэн бу институкка тылбааска саха бөлөҕө тэриллэн, оҕолор үөрэнэ сылдьаллар. Кинилэр антологияҕа үлэлэспиттэрин туһунан кэпсээтилэр. Бэрт сэргэх тыллаах-өстөөх эдэр дьону көрөн, бары да сэргэхсийдибит, саха литературата солбуктаах диэн үөрдүбүт.

— Бүгүн биһиэхэ наһаа үөрүүлээх күн. Саха литературатын Арассыыйа киэҥ туонатыгар таһаарар үлэбит сүрэхтэнэр. 2022 сыллаахха улахан бэлиэ түгэн буолбута, Литинститут бэйэтэ үп-харчы булан, саха аныгы кэпсээнин антологияны таһаарбыта. Онно мин үөрэтэр оҕолорум тылбаастара, бастакы улахан холонуулара бааллар, — диэн Аита Ефимовна эттэ.

Иван Ушницкай, суруйааччы, суруналыыс:

— Тылбаас диэн хас биирдии норуокка улахан суолталаах. Омар Хайям тылбаас көмөтүнэн 800 сыл буолан баран, күөрэс гыммыта, аан дойдуга аатырбыта. Олег Сидоров өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр кэпсэтиини сатаан ыытарын, үлэтэ далааһыннааҕын өссө төгүл көрдөрдө. Ассоциация тэриилиэҕиттэн икки сойуус үлэтэ күүһүрдэ. Салайааччынан талыллыбытыгар үөрбүппүт уонна эрэлбитин толорон, аныгы кэмҥэ саха литературатын киэҥ араҥаҕа таһааран эрэриттэн киэн туттабыт.

Арассыыйаҕа “Антология художественной публицистики” тахсыбытыгар, атын омуктартан биирдии-иккилии ааптар буоллаҕына, сахалартан түөрт (Софрон Данилов, Петр Аввакумов, Василий Егоров-Тумарча, Иван Ущницкай) суруйааччы киирбит. Ол иһигэр мин Күлүмнүүр туһунан суруйуум киирбититтэн олус үөрдүм, долгуйдум.

Суруйааччы төлөһөрө уустук ээ, гонорара бэрт кыра, аҕыйах тыһыынча солкуобай. Айаҕын ииттээри атын үлэлээх олорон, үйэлээх арамааны суруйара саарбах. Онон тылбаасчыкка бүддьүөттэн хамнас төлөнүөхтээх дии саныыбын.

Мантан салгыы остуол тула олорон, сэргэх кэпсэтии буолла, элбэх этии киирдэ.

»Полярная звезда» сурунаал эрэдээктэрэ Владислав Доллонов “судаарыстыба өттүттэн тылбааска тиһиктээх көмө, үлэ барара буоллар” диэн баҕа санаатын тиэртэ.

Норуодунай суруйааччы Наталья Михалева-Сайа: “Литература, тыл өттүнэн кыраныыссабытын кэҥэтиэхпитин наада. Оҕолорбут атын омук тылларын баһылаан эрэллэр, онон туроктыы, кытайдыы быһаччы тылбаастаан, ону тэҥэ, түүр тыллаах дойдуларга кэҥэтиэхпитин сөп”, — диэн санаатын үллэһиннэ.

Дмитрий Наумов, норуодунай суруйааччы:

— Тылбаас диэн судаарыстыбаннай дьыала буолуохтаах. Баай өрөспүүбүлүкэҕэ олоробут. Ассоциация улахан үтүө дьыаланы оҥорбутун хайгыыбын. Бачча үчүгэй дьыаланы оҥорон баран, ситэри салгыаҕыҥ диэн этиилээхпин. Суруйааччы тылбааһын да, кинигэни таһаарыыны да бэйэтэ төлүүр. Сэбиэскэй кэмҥэ үөрэммит идэтийбит тылбаасчыттарбытын толору кыахтарынан үлэлэппэтибит. Ити билигин Литинститукка үөрэнэр тылбаасчыт оҕолор бэркэ эттилэр, салгыы тылбаастыахпыт, үлэлиэхпит диэн. Аны манна кэлэн хамнастаах  үлэ булуохтара дуо? Үлэлэрэ баһаам, хамнастара суох буолуо. Онон тылбааска судаарыстыбаннай бэлиитикэ баар буолуохтаах. Нуучча эрэ тыла баар буолбатах, ити этиллибитин курдук, кытай, турок, түүр омуктара сүрдээҕин интэриэһиргиэ этилэр. Биһиги тылбыт кэрэтин, дэгэтин тылбаастыыр диэн олус уустук. Дьиҥэ, тылбаасчыт байан-тайан олоруохтаах. Үрдүк таһымҥа тахсарга туһулаан үлэлиэххэ.

Суруйааччы Альбина Избекова: “Тылбааска судаарыстыба, өрөспүүбүлүкэ салалтата болҕомтотун уурарын курдук, сурук, петиция суруйуохха наада” диэн этии киллэрдэ. “Саха сирин суруйааччылара” ассоциация салайааччыта Олег Сидоров онуоха сөбүлэстэ.

Бу курдук остуол тула олорон, сэргэх кэпсэтии таҕыста. Суруйааччылар Арассыыйаҕа саха литературатыгар интэриэс үөскээбитин, саҥа таһымҥа тахсыыны бэлиэтээтилэр.