«Муҥха олоҥхото» – 10 улуустан сүүрбэччэ ыччат күөн көрүстэ

Кэбээйигэ кырдьаҕас Чачы нэһилиэгэр – аны сайын Олоҥхо Ыһыаҕа түһүрүйүөхтээх түөлбэтигэр – «Муҥха олоҥхото-2025» ыччат олоҥхоһуттар өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээллэрэ  сэтинньи 14-15 күннэригэр күүрээннээхтик тэриллэн түмүктэннэ. Барыта 10 улуустан сүүрбэччэ ыччат кэлэн күөн көрсөн аастылар.

Бэстибээл 2004 сылтан тиһигин быспакка ыытыллар, онон суолун сүнньүн туппут, элбэх ыччаты улахан дьон олоҥхолуур түһүлгэлэригэр атаарбыт, дьоҥҥо-сэргэҕэ аата-суола, сураҕа-садьыга биллибит күрэс буолар. Манна 18-35 саастаахтар олоҥхону толорууга бэйэ-бэйэлэрин холоһор, уопут атастаһар, сайдар суолларын тобулунар идэлээхтэр.

Сыанаһыт аатын сүгэр – олоҥхону билэр, өйдүүр, идэлээх дьон – уларыйбат биир састааба бу оҕолору ааспыт сүүрбэттэн тахса сыл устата батыһа сылдьан истэн, төһө-хачча сайдан иһэллэрин кэтээн көрөн, тус туһаайан хас биирдиилэригэр сүбэ-ама биэрэн, бэстибээлгэ кытталларыгар, «Ыччат олоҥхоһут» диэн уопсастыбаннай түмсүүгэ киирэн эйгэлэнэллэригэр кыһаллан, олоҥхолуур ыччакка «Ытык Сүбэ» аатын ылан ис сүрэхпититтэн үлэлиибит. Инньэ гынан бу оҕолор хас биирдиилэрин олоҥхолуур таһымнарын туһунан дьиҥи-чахчыны ырыҥалыыр, сабаҕалыыр, кэскилин кэриҥниир кыахтаахпыт.

Быйылгы бэстибээл түмүктэриттэн, өрүү буоларын курдук, сүргэбит көтөҕүллэн, сүөм үрдээн эргилиннибит. Туохтан-тоҕо диэтэххэ, үүнүү-сайдыы, олоҥхоҕо идэтийии илэ-бааччы баарыттан, оҕолор олоҥхолуулларын ис сүрэхтэриттэн таптыылларын көрө астынан, «Ыччат олоҥхоһут» түмсүүгэ тыыннаах эйгэ баарыгар кыттыгастаахпытыттан.

Күрэстэһии буоларын быһыытынан, аныгы майгынан «Кылаан-бирииһи» Хаҥалас улууһуттан кыттыбыт Прасковья Прокопьева тутта. Кини түөлбэтин киһитин А.Н. Алексеев «Хаҥалас Боотур» диэн аныгы олоҥхотун 40 мүнүүтэ устата 11 олоҥхо персонаһын ыллатан туран иһитиннэрдэ. Бу куолаһа кэрэтин, уларыйара арааһын, тыына уһунун, саҥарар майгытын, ырыаларын матыыбын табарын, сирэйин-хараҕын, көрөрүн-истэрин, ордук-хоһу туттуута-хаптыыта суоҕун, олоҥхоһут быһыытынан бүттүүн уобараһа ис киирбэҕин! Прасковья репертуарыгар, биллэринэн, бу иккис олоҥхото.

Бастыҥ толорооччу аатын Мэҥэ-Хаҥаластан кыттар уопуттаах олоҥхоһуппут, бэйэ олоҥхолоох Станислав Александрович Ивановка анаатыбыт. Бу сырыыга кини саҥа олоҥхоттон – А.С. Порядин «Үс айыы куо балыстаах Үрүҥ Үөдүйээниттэн» – үс персонаһы ыллатан, сэһэниттэн балачча уһуннук этэн, 26 мүнүүтэ устата болҕомтобутун тутта. Станислав репертуара баайын ааһан, толороро иһиттэх ахсын ордук тупсан, кэҥээн, холкутуйан, уутугар-хаарыгар киирэн иһэр. Өссө да үс сыл ыччат олоҥхоһукка, ол аата Муҥхаҕа, Куйуурга, Ыһыахха тулуйан истэргитигэр тиийэҕит диэн оонньуу-күлэ этэн үөртэ. Уопутурбутун аанньа сааһа улахаттарга тахсарга уолдьастаҕа буолуо диэн ыйыппыкка.

«Ыллам ырыалаах толорооччу» диэн анал ааты бу түмсүүнү былырыыҥҥыттан салайан илдьэ сылдьар Марфа Федотовна Аммосова (эмиэ Мэҥэ-Хаҥаластан) сүктэ. Марфа эмиэ букатын алта сааһыттан ылата тохтообокко олоҥхолуу сылдьар уопуттаах толорооччубут, бу сырыыга иккис олоҥхотун эмиэ түөлбэтин киэниттэн Бурнашев-Тоҥ Суорун «Сылгы уола Дыырай Бөҕөттөн» толорон үөртэ. Н.И. Степанов-Ноорой «Күн Эрилититтэн» бастакы түһүмэххэ 10 персонаһы ыллатан 37 мүнүүтэ букатын итийэн-кутуйан, уутугар-хаарыгар киирэн олорон толордо. Этэргэ дылы, турукка киирбит толорооччуну истэн дуоһуйан, сааланы толору мустубут истээччилэр дорҕоонноох Ноо-лорунан күндүлээтилэр.

Бу үс күөн көрсөөччү финалга тахсан, иккис олоҥхолоруттан кылгастык ойо тутан толорон күөн көрүстүлэр, онон тыҥааһыннаах киирсиилээх түһүлгэ буолан ааста.

Оттон атыттарга барыларыгар анал ааттары анаталаан, кэрэхсиирбитин биллэрэн, тус бэйэлэригэр биирдии-биирдии көрсүтэлээн сүбэбитин-соргубутун тириэрдитэлээтибит. Намтан сылдьар Филиппов Назар Максимович «Удьуор утумун тутааччы», Горнайтан Айтал Николаевич Винокуров «Түөлбэ үгэһин утумнааччы», Уус-Аллантан Петухова Диана Тимофеевна «Уһун тыыннаах толорооччу», Бүлүүттэн Шамаева Нарыйаана Николаевна, Сунтаартан Константинова Анита Софроновна «Хомоҕой тыллаах толорооччу», Бүлүүттэн Осипова Христина «Кэрэхсэтэр толорооччу», Тааттаттан Собакин Афанасий Иванович «Истээччи биһирэбилэ» диэн анал ааттарга тигистилэр. Бу ааттыырга оҕолор ылбыт баалларын ахсаанын, толоруулара төһө уһунун, хастыы персонаһы ыллатан иһитиннэрбиттэрин, толорор тэтимнэрин, ырыаларын, олоҥхо сэһэнин сүнньүн батыһыннаралларын, олоҥхолуур идэлэрин төһө туппуттарын эҥин барытын сыаналаан туран итинник анал ааттары анаталаатыбыт.

Онтон атыттарга сэҥээриибит бэлиэтэ буоллар ханнык диэн «Кэскиллээх толорооччу» диэн чахчы да кэскиллээх Анал ааты иҥэрдибит. Ити кимнээҕий дииргэ ааттара инникитин хайаан да иһиллиэхтээх оҕолорбут Бүлүүттэн Куланова Тамара, Уус Аллантан Герасимов Кондратий Федотович, Амматтан Слепцова Сандаара Иннокентьевна, Сунтаартан Константинова Милена Вячеславовна, Кэбээйиттэн Гуляев Афанасий Афанасьевич.

Оҕолор үгүстэрэ бэйэлэрин төрөөбүт-үөскээбит түөлбэлэрин олоҥхотун толоро сатыыллара кэрэхсэбиллээх. Өскөтүн оҕо сылдьан хрестоматияҕа киирбити талар эбит буоллахтарына, билигин чуо итинник түөлбэлээн талыы баарын бэлиэтиибит. Ити эрээри олоҥхо ырыатыгар тиийэн кэллэххэ, тылын-өһүн уратытын аахайдахха, манна үксүн Бүлүүлүү, Сунтаардыы барыы баһыйар. Арай Дьааҥылар кэллэхтэринэ чуо-бааччы бэйэлэрин саҥарар майгылара, ыллыыр уратылара дьиҥ-чахчы иһиллээччи. Мэҥэлэр Нооройдуу, Куолаһаптыы бара сатыыллар. Аммаларга Нохсоороптуу тардыылар иһиллитэлээн ааһаллар. Оттон бүттүүн саба тутан истиигэ олоҥхо ырыата икки, тойук икки булкустулар. Сорох толорооччулар олоҥхолуур оннугар туойан эйээрэ-эйээрэ олороллор.  Дьиҥэр, олоҥхо ырыата диэн дэлэҕэ да ырыа дэниэ дуо – ураты этэ буоллаҕа… Ол ити бастакы ааттаабыт оҕолорбутугар ис-иһиттэн иһиллэн кэлэрэ, ис айылҕаларыгар баара үөрдэр.

Уонна олоҥхону куолаан толорор үгэһи эмиэ тилиннэрэ сатыыбыт, бөлөхтөрү ыҥыран кытыннарабыт даҕаны да, кэлин тоҕо эрэ бөлөҕүнэн олоҥхолуур сэдэхсийдэ. Кэлиҥҥи сылларга биир соҕотох бөлөх – Бүлүүттэн – кэлэн кыттан В.О. Каратаев «Модун Эр Соҕотоҕун» толороллор. Ол иһиттэн ити ааттаммыт түөрт кыыс туспа туллан соҕотоҕун толордулар – эбэтэр ити ааттаммыттан, эбэтэр С.Н. Каратаев — Ырыа Дыгыйар «Сүүлэлдьин Боотуруттан». Бүлүүгэ бу иккиттэн да атын олоҥхо баар аҕай улууһа этэ буоллаҕа, олортон иһитиннэрдэр, тарҕаттар бэрт этэ диэн баҕара саныыбыт. Дьоҥҥо-сэргэҕэ төһөнөн элбэх олоҥхону иһитиннэрдэр, оччонон саха өйө-санаата сайдара, тобуллара кэлиэ турар. Бөлөххө бэртээхэй диэн бэйэлээх түөрт уолан эр кыттар – бу дьон соҕотоҕун холонон, олоҥхолоон туран кэлэллэрин ээр-сэмээр эрэнэ кэтэһэбит. Барҕа баҕабыт, ыраас ырабыт ити!

Дьэ ити курдук икки күннээх олоҥхолоох, муҥхалаах сүүнэ тэрээһини баһаам элбэх киһи үмүрү тутан, биир оччо ааттаах-суоллаах ыалдьыт кэлэн бүүс-бүтүннүүтүн тартаран олорон истэн, тус сыанабылларын биэрэн, сүнньүнэн оҕолорбутуттан үөрэн, сөҕөн-махтайан сырыттылар. Ыалдьытымсах Кэбээйи дьонун-сэргэтин маанытыгар-далбарыгар, сирин-уотун сылаас тыыныгар, аартык-хаан хотун тэлэйбит бэртээхэй суолунан этэҥҥэ айаннаан, барҕа махталлаах эргилиннибит. Ыччаттарбыт салгыы «Олоҥхолоох айаннарыгар» туруннулар. Тускуо!

Г.С. Попова-Санаайа, Бэстибээл Дьүүллүүр Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ.