Муниципалитеттары туох күүтэрий?

33-с №-дээх Олохтоох бэйэни салайыныы туһунан сокуон бэс ыйын 19 күнүттэн сүрүн нуормалара үлэҕэ киирдилэр. Сорох ыстатыйалара 2027 сыл тохсунньу 1 күнүттэн толору үлэҕэ киириэхтэрэ. Саха сиригэр бу саҥа сокуонунан элбэх мөккүһүү, дьүүллэһии барар. Оттон бүгүн биһиги сүрүннээн, бу саҥа сокуон ис хоһоонугар тохтуохпут.

Үлэ саҕаланна

2025 сыл бэс ыйын 19 күнүттэн өр кэтэһиллибит олохтоох бэйэни салайыныы саҥа сокуонун нуормаларын улахан аҥаара күүһүгэр киирдэ. Арассыыйа Федерациятын субъектарын олохтоох бэйэни салайыныыны тэрийии боппуруостарын бэрээдэктиир сокуоннара уонна атын да нуормалыыр быраап аакталара 2027 сыл тохсунньу 1 күнүттэн хойутаабакка, бу федеральнай сокуоҥҥа сөптөөх гына уларытыллыахтаахтар.

Олохтоох бэйэни салайыныы хас таһымнаах буолуохтааҕын, боломуочуйаларын тыырыыны, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын талыы бэрээдэгин бүтүннүүтүн өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сокуонунан быһаарар буолла. Бу Арассыыйа Конституциятыгар уопсай дьаһайыы чэрчитинэн бигэргэнэн турар. Биир халыыпка киллэрбэккэ, субъектар бэйэлэрэ быһааралларыгар кыах бэрилиннэ.

Билигин нуормалыыр аактары бэлэмнээһиҥҥэ улахан үлэ барар. Олохтоох салайыныы туһунан сокуон барыла ырытыллан оҥоһулла сылдьар. Балаҕан ыйын ортото бүтэн, дьон-сэргэ дьүүлүгэр тахсыахтаах. Ол кэннэ сэтинньигэ сокуон бастакы барылын ылыныахтара. Ахсынньы 10 чыыһылатын диэки муниципалитеттары мунньан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын III сийиэһигэр, бастакы барылы ааспыт сокуону дьүүллэһиэхтэрэ. 2027 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри муниципалитеттар бэйэлэрин устааптарыгар уларытыылары киллэриэхтэрэ. Оччоҕуна 2027 сыл тохсунньу 1 күнүттэн Федеральнай сокуоммут уларыйан, өрөспүүбүлүкэ сокуона ылыныллан, туох баар нормативнай бааза бэлэм буолуо.

Сокуон уопсай ис хоһооно

Сокуон ис тутула уонна нуормалара улаханнык уларыйдылар. Холобур, сокуоҥҥа урукку курдук бу этии, бу тиэрмин маннык диэн өйдөтөр аналлаах ыстатыйа суох, ол эрээри сорох тиэрминнэр быһаарыылара ыстатыйалар истэригэр көстөллөр. Холобур, «муниципальнай тэриллии» диэн тиэрмин быһаарыыта 9‑с ыстатыйа 1 чааһыгар баар.

Муниципальнай тэриллиинэн дьон олорор сиригэр-уотугар тэриллибит, олохтоох бэйэни салайыныыны быһаччы нэһилиэнньэ эбэтэр олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын нөҥүө салайар уопсастыбаннай-быраап тэриллиитэ буолар диэн. Бу сокуоҥҥа быһаарыыта суох саҥа тиэрмин (публично-правовое образование) киирбитэ көстөр. Атын да маннык холобурдар бааллар.

Урут олохтоох салайыныы уорганнарын уонна кинилэр дуоһунастаах дьоннорун эппиэтинэстэригэр анаммыт туспа чаас баар буоллаҕына, билигин олохтоох салайыныы уорганнарыгар анаммыт тустаах ыстатыйаларга онно сөп түбэһэр мэхэньиисими булуохха сөп. Сорох чаастар саҥа сокуоҥҥа уларыйбакка эрэ көһөрүллүбүттэр. Бу, чуолаан, муниципальнай тэриллиилэр икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһиҥҥэ, олохтоох салайыныы уорганнарын аан дойдутааҕы уонна тас экэнэмиичэскэй сыһыаннаһыыларын таарыйар.

Уруккуттан олохсуйбут балаһыанньаны бэрээдэктиир элбэх процессуальнай нуормалар бааллар. Холобур, бэрэстэбиитэллээх уорган мунньаҕын ыраахтан олорон ыытыы (ВКС көмөтүнэн) быһыыта уларыйарын туһунан этиллэр — ол 33‑ФЗ №-дээх федеральнай сокуон 4‑с ыстатыйатын 4 чааһыгар баар.

Олохтоох салайыныы хас таһымнаах буолуой?

Саҥа сокуон муниципальнай тэриллиилэр 3 көрүҥнэрин көрөр. Онтон биирдэстэригэр, РФ субъектара бэйэлэрин сокуоннарынан эрэгийиэн иһигэр эбэтэр туспа ылыллыбыт муниципальнай оройуоннарга олохтоох салайыныыны тэрийии саҥа тиһигин олохтуохтарын сөп диэн. РФ субъега саҥа быраабы туһаннаҕына, эрэгийиэннээҕи сокуон күүһүгэр киирбит күнүттэн: нэһилиэктэргэ уонна муниципальнай оройуоннарга баһылыктары уонна дьокутааттары саҥа быыбардаабаттар; поселениелар уонна оройуоннар бэрэстэбиитэллээх уорганнара боломуочуйаларын болдьоҕо бүтүөр диэри үлэлииллэр.

Ону тэҥэ, саҥа сокуон күүһүгэр киириитэ олохтоох бэйэни салайыныы бары уорганнара биир кэмҥэ боломуочуйаларын тохтотоллор диэн буолбатах. Ол кинилэр хаһан уонна хас сылга талыллыбыттарыттан тутулуктаах. Холобур, 19‑с ыстатыйа 14 чааһыгар ыйыллыбытынан, Арассыыйа Федерациятын субъегын сокуонун ылынар түбэлтэтигэр, муниципальнай тэриллии баһылыгын талыы бэрээдэгин уларытар. Бу бэрээдэк сокуона күүһүгэр киириэн иннинэ талыллыбыт муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарын боломуочуйалара бүттэҕинэ эрэ туттуллар.

Федеральнай сокуон бастакы барылыгар биир таһымнаах систиэмэни Саха сиригэр киллэрэр буоллулар диэн дьиксинии баара. Кэнники ааҕыыларга көннөрүүлэри киллэрэн, федеральнай сокуоҥҥа икки таһымнаах олохтоох салайыныыны олохтуур нуормалар баар буоллулар. Ол курдук, 33‑с федеральнай сокуон 9‑с ыстатыйатын 7 чааһыгар олоҕуран, социальнай-экэнэмиичэскэй, историческай, национальнай уонна да атын уратылаах РФ субъектарыгар олохтоох салайыныыны тэрийии боппуруостарын сүрүннээһин федеральнай сокуон күүһүгэр киирбит күнүгэр РФ субъегын сокуонунан олохтоммут территориальнай тэрилтэни икки таһымнаах систиэмэни киллэриэххэ сөп. Онон өрөспүүбүлүкэ баһылыгын уонна дьокутааттар өйөөһүннэринэн, биһиэхэ икки таһымнаах систиэмэ хаалар буолла.

Сиһилии олохтоох салайыныыны олоххо киллэрии уратыларын уонна икки таһымнаах систиэмэ туһунан 89‑с ыстатыйаҕа көрүөххэ сөп, онно быһааран суруллубут. Биһиэхэ икки таһымнаах систиэмэни хаалларыы өрөспүүбүлүкэ устуоруйатыгар уонна географиятын уратыларыгар саамай сөп түбэһэр диэн сыаналыыллар. Маннык санааны Ил Дархан, муниципальнай былаас уорганнара уонна нэһилиэнньэ үгүс араҥата өйүүр.

ОБС уорганнарын боломуочуйалара

Билиҥҥитэ боломуочуйалары тыырыы нуормата оҥоһулла сылдьар. Дьэ манна улахан болҕомто ууруллуохтаах. Муниципалитет тус боломуочуйалара өрөспүүбүлүкэҕэ бэриллибэт, онно быраап аакталарын таһаарыы, бүддьүөтү бигэргэтии, нолуогу олохтооһун, баайын-дуолун салайыы уо. д.а. киирэллэр.

Онон, бу нуорма күүһүгэр киирбитин кэннэ (2027 сыл тохсунньу 1 күнүттэн, эрэгийиэн атыннык быһаарбатаҕына) хас биирдии муниципальнай тэриллии дьиҥнээх боломуочуйатын кээмэйэ федеральнай сокуонтан эрэ буолбакка, боломуочуйалары үллэрии туһунан эрэгийиэннээҕи сокуонтан тутулуктаах буолуоҕа. «Боломуочуйа үбүлээһиннээх буолуохтаах» диэн тосхол бигэргэтилиннэ, онон муниципальнай тэриллиилэртэн күүстээх үлэ ирдэниллиэҕэ.

Муниципальнай реформа туһунан салгыы сырдатыахпыт.

Алексей Винокуров, Нам улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ:

— Кулун тутар 20 күнүгэр 33‑с федеральнай сокуон кэмигэр ылыллыбыта. 131‑с сокуон сүрүн балаһыанньаларын үгүс өттө уруккунан хаалла. Нэһилиэк, улуус баһылыктара, дьокутааттара биэс сыллаах болдьохторо уларыйбата. Манна салайыы нуормата эрэ уларыйда. Олунньуга Ил Дархан Айсен Николаев бэйэтин көрүүтүн, өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох бэйэни салайыныы икки таһымнаах систиэмэтэ хааларын туһунан этэн турар. Онон ити өттүгэр үлэ тэтимнээхтик бара турар. Бу сокуон үгүс өттө бэс ыйын 19 күнүттэн күүһүгэр киирэн үлэлээн эрэр. Билэргит курдук, 2005 сылтан 131‑с сокуон киириэҕиттэн икки таһымнаахха бииргэ үлэлээн кэллибит. 33‑с сокуону баһылыктар уонна дьокутааттар ырытыһан кэпсэтэбит. Билигин сүрүн болҕомтону боломуочуйаҕа ууруохха наада диэн көрөбүн. Манна 32‑с ыстатыйа үчүгэйдик үөрэтиллиэн наада. Биир кэлимсэ курдук суруллубут буолан, икки таһымнаахха уларытыыга боломуочуйаны тыырыыга болҕомто ууруллуохтаах. Манна нэһилиэк, улуус уонна өрөспүүбүлүкэ боломуочуйаларын араарарга биһиги бэйэбит этиилэрбитин, көрүүлэрбитин киллэриэх тустаахпыт. 33‑с сокуон олох сайдыытынан, тэтиминэн уонна уларыйыытынан син биир киириэхтээх этэ. Саҥа сокуон биһиэхэ көмөлөөх уонна туһалаах буолуо диэн, биһиги, улуустарга үлэлии сылдьар дьон, итэҕэйэбит уонна эрэнэбит.