Надежда Иванова: “Иэйэр куппунуун өйдөһөн кэллим…”

2025 сылга “Үлэ киһитэ‑2025” үрдүк ааты ылбыт дьон ортотугар Бүлүү улууһуттан ийэлээх кыыс бааллара биир соһуччу уонна долгутуулаах түгэн буолбута.
Ол курдук, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Надежда Иванова уонна кини төрөппүт кыыһа, 20 сыл ыстаастаах психолог, Дьиэ кэргэни уонна ыччаты социальнай-психологическай өттүнэн өйүүр киин Бүлүүтээҕи салаатын салайааччыта Саргылаана Николаевна Иванова үрдүк наҕарааданы биир күн биир сыанаҕа ылар чиэскэ тиксибиттэрэ.

Салайааччы, тэрийээччи Надежда Николаевнаҕа быйылгы сыл уратылаах сыл — култуура эйгэтигэр үлэлээбитэ оруобуна үйэ аҥаара буолла.
Кырылас кумахтаах Бүлүү куоракка күн сирин көрбүт Надежда Николаевна Култуура Илин-Сибиирдээҕи судаарыстыбаннай институтугар “кулууп үлэтин методист-тэрийээччитэ” идэни баһылаабыта.
Үлэтин 1975 сылтан Бөтүҥнээҕи тыа сирин култууратын дьиэтигэр уус-уран салайааччынан саҕалаабыта. 20 сыл Чернышевскайдааҕы Култуура дьиэтигэр үлэлээбититтэн 15 сылын дириэктэрдээбитэ. Култуура дьиэтэ улуус бастыҥ тэрилтэтинэн буолбута элбэх сыраттан, кэлэктииби кытары биир санаанан үлэлиир дьоҕуртан, сатабылтан таҕыстаҕа. Надежда Николаевна тыа сиригэр 300 миэстэлээх бастакы култуура таас дьиэтэ аһылларыгар уонна материальнай-тиэхиньиичэскэй баазатын бөҕөргөтүүгэ тус сыаллаах үлэни ыыппыта. Үчүгэй усулуобуйаҕа, сырдык-ыраас эйгэҕэ киһи эрэ үлэлиэн-хамсыан, айыан-тутуон баҕарар. Ону Степан Аржаков аатынан сопхуос уус-уран самодеятельноһа улуустааҕы бэстибээлгэ аҕыста кыайыылаах тахсыбыта кэрэһилиир.
Надежда Николаевна култуура управлениетын култуурунай-иһитиннэрэр, онтон иһитиннэрэр-методическай кииннэр сэбиэдиссэйинэн, култуура управлениетын начаалынньыгынан, П. Х. Староватов аатынан Бүлүүтээҕи кыраайы үөрэтэр түмэл Бойобуой Албан аат түмэлин сэбиэдиссэйинэн, “Алгыс” Бүлүүтээҕи сынньалаҥ киин сүрүн исписэлииһинэн уонна дириэктэринэн үлэлээбитэ. 2018 сылтан Култуура сайдыытын уонна норуот айар талааннарын киинигэр култуура-маассабай үлэ салаатын мэтэдииһэ.
Кинини бу үлэтигэр барытыгар олус көхтөөх, эппиэтинэстээх, талааннаах уонна үлэһиттэрин ис-иһиттэн өйдүүр-өйүүр салайааччы быһыытынан билинэллэр. Өр сылларга үлэлээбит уонна киэҥ билиилээх исписэлиис быһыытынан култуура тэрилтэлэрин сайдыытын стратегиятын оҥорууга улахан болҕомтотун уурар. Ол курдук, “2007–2011 сылларга Бүлүү куорат култуурата уонна сайдыыта” уонна Бүлүү куоракка Олоҥхо дьиэтин тутуу тус сыаллаах бырагыраамаларын; Бүлүүгэ өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕын, Саха сирин бастакы композитора Марк Жирков нэһилиэстибэтин үйэтитиигэ, “Бүлүүлэр — судаарыстыбаннай диэйэтэллэр” устуоруйа саалатын кэнсиэпсийэлэрин оҥорбута, СӨ Култуураҕа уонна духуобунаска Гранын хаһаайката.

Айар үлэ абылаҥа

Хаһан баҕарар олох оргуйар үөһүгэр сылдьар, эрчимнээх-тэтимнээх салайааччы баар да, онно олох күөстүү оргуйар. Бүлүү улууһугар култуура тэрээһиннэрэ Надежда Николаевна быһаччы салайыыта, тэрийиитэ суох барбаттар. Аҥаардас кини ураты айар буочарын туруоруу сценарийдарыгар, Дьокуускайга, Москваҕа, Санкт-Петербурга Бүлүү улууһун күннэригэр, М. Жирков аатынан мусукаалынай куонкурустарга уо. д. а. көрүөххэ сөп.

Настаабынньык үлэтин билинии — эмиэ ситиһии

Надежда Николаевна эдэр исписэлиистэр таһымнарын үрдэтэллэригэр, айар үлэлэригэр ситиһии сиэттиһэллэригэр ураты болҕомтотун уурар. Кини сүбэтинэн-аматынан, хас биирдиилэригэр ытыктабыллаах сыһыанынан уонна уопсай тылы булар дьоҕурунан отуттан тахса исписэлиис идэ ылбыта эбэтэр идэтин үрдэппитэ элбэҕи этэр.
Ону сэргэ, кини “Бүлүү улууһун култууратын уонна духуобунай сайдыытын эйгэтигэр өҥөтүн иһин”, “Бүлүү улууһун норуодунай маастара”, “М. Н. Жирков төрөөбүтэ 125 сыла” муниципальнай бэлиэлэр баар буолалларын көҕүлээн, улуус устуоруйатыгар үйэлээх сүүрээни киллэрдэ.
Кини тус бырайыагынан кулун тутарга култуура тэрилтэлэрин үлэһиттэригэр “Култуура бастыҥ настаабынньыга‑2025” өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы куонкурус ыытыллыбыта инникилээх буолара саарбаҕа суох.

Үлэһит киһини үлэ булар

Надежда Николаевна үлэтэ суох олорбот айылгытынан уонна төрөөбүт дойдутугар ытык иэһин, махталын билинэн, Бүлүү улууһун устуоруйатын үөрэтиинэн дьаныардаахтык дьарыктанар. 20‑тэн тахса кинигэ уонна CD-диискэлэр ааптардара, хомуйан оҥорооччута Надежда Иванова биир сүҥкэннээхэй үлэтинэн “Бүлүү улууһун култуурата: нэһилиэстибэ, үгэстэр, аныгы кэм” икки чаастаах кинигэ буолар.
Кэргэнэ, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Николай Иванович Иванов 16 кинигэтин эрэдээктэрдээн, күн сирин көрдөрбүттэрэ. Надежда Николаевна култуура эйгэтигэр үлэтин 50 сылыгар анаан,  “Олох уонна үлэ уостубат умсулҕана” кинигэни бар дьонугар бэлэх уунна. Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ буолан, “Олох суола” улуустааҕы хаһыакка улуус култууратын олоҕун сырдата сылдьар.

Айар куттаах дьиэ кэргэн

Ивановтар  54 сыл дьоллоохтук олорон, “Саха сирин кыһыл көмүс дьиэ кэргэнэ” испииһэккэ киллэриллибиттэрэ. Икки кыыс оҕолорун үлэһит, ыал дьон оҥордулар, алта сиэн эйэҕэс эбээтэ-эһээтэ буоллулар. Ивановтар оҕолорун улаханнык такайбакка, бэйэ холобурунан, үлэҕэ уонна олоххо дьулуурунан ииппиттэрин туһунан этэллэр.
Ыал ийэтэ үгүс үлэтиттэн быыс булан, бэйэтэ сөбүлүүр дьарыктардаах. Иистэнэр, тэлгэһэтин сибэкки арааһынан симиир, оҕуруот олордуунан, хаартыскаҕа түһэриинэн дьарыктанар. Кэллиэксийэлиир чуораанчыктарын устуоруйа кэрэһиттэринэн ааттыыр. “Чуорааны тыаһаттахха, кини хаһан эрэ буолбуту санатар тыыннаах эбит дии саныыбын. Билигин хайа дойду, ханнык түгэн туһунан бэйэлэрин чуор тыастарынан кэпсиир 300‑чэ чуораанчыктаахпын. Хам-түм тыаһатан, көрөн астынабын, чуораан ыраастыыр тыаһыгар итэҕэйэбин”, — диир. Биһиги бүгүҥҥү дьоруойбут өссө биир уоскулаҥа — кэллиэксийэлиир 100‑чэ аанньал статуэтката.
“Идэм духуобунай баай ис хоһоонун, хаһан да биир сиргэ турбакка, кэм-кэрдии уларыйыытын уонна элбэх үтүө дьону, ыччаты кытары алтыһыннарарын, сырдык-айар тыынынан умсугутарын, миигин тулалыыр эйгэм, иэйэр кутум уонна тус бэйэм өйдөһөн тэҥҥэ хаамсарбытын сыаналыыбын, киэн туттабын”, — диэн “Үлэ киһитэ-2025” Надежда Иванова кэпсээнин түмүктүүр.

БЫҺААРЫЫ:

Н.Н.ИВАНОВА: СӨ култууратын туйгуна, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Чернышевскай нэһилиэгин, Өкүндү с., Бүлүү улууһун бочуоттаах гражданина, Ил Дархан “Үлэ киһитэ-2025” наҕараадатын хаһаайката, “Далбар Хотун” өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы куонкуруска “Уран Хотун” ааты ылан, биир дойдулаахтарын үөрдүбүтэ, сырдыкка-кэрэҕэ угуйбута.