Нам Хатырыгын туосчут Баһылайаптара

…Аармыйаттан саҥа кэлбит Балантыын уол доҕотторун кытта ахтылҕаннаах Хаданын киин уулуссатын устун күө-дьаа кэпсэтэ истилэр. Кинилэргэ уун-утары нэһилиэктэрин баар суох ытыктанар туосчута Ылдьаана туос иһитин туппутунан иһэр эбит. Эмээхсин ала чуо кинини эрэ тохтотон баран, туос иһит туһунан дакылаат ааҕан барбата дуо?

“Билигин санаатахпына, Ылдьаана эмээхсин ити чаас аҥаара аахпыт дакылаата туоһунан дьарыктанарбын анаан түстээбит эбит. Ол тута сылдьар иһитэ “маллаах иһит” дэнэрэ. Сиэркилэлээҕин өйдүүбүн”, — диэн ахтар Валентин Титович.

Бүгүн “Сатабыл” рубрикабыт ыалдьыта — туосчут Валентин Васильев.

Сунтаартан төрүттээх күтүөт

Сунтаар Хаданыттан төрүттээх күтүөт Валентин Васильев Нам Хатырыгар олохсуйбута 44 сыл буолбут. “ОДьКХ салайааччытынан үлэлээбитим. Кэргэним балыыһаҕа пуобардыы сылдьан биэнсийэҕэ барбыта. Ол иннинэ Максим Аммосов аатынан сопхуоска каадыр отделыгар үлэлээбитэ. Онтон 2012–2013 сылларга Намнааҕы УПК-ҕа (үөрэтэр-производственнай кэмбинээт) туос тигэргэ үөрэммитэ. Мин 2014 сыллаахха биэнсийэҕэ тахсан баран, кэргэммэр көмөлөһөөрү, эмиэ туос тигиитинэн дьарыктанан барбытым. Онтон иккиэн анал сэминээрдэргэ үөрэммиппит. Кэлин идэтийэн, дьоҥҥо сакааска тигэр буолбуппут. 2014 сылтан ыла “Якутия мастеровая” курдук улахан быыстапканы көтүппэппит. Үлэлэрбитин анаан аҕалан көрдөрөбүт, батарабыт”, — диэн кэпсэтиибитин саҕалыыр сэһэргэһээччим.

Талах, туос, ситии — сүрүн матырыйаал

— Социальнай хантараакка киирсибэтэххит дуо?

— Чугаһаппатахтара. Биэнсийэбит бэрт кыранан үрдүк буолан биэрбитэ. Онон “хапсыбаккыт” диэбиттэрэ. Дьиҥэр, ыстануок, араас тэрил ылар баҕабыт баһаам. Талах эрбиир ыстануок ылынарбыт буоллар, үлэбит биллэ чэпчиэ этэ. Сүрүн матырыйаалбыт ситии (сиэл, сылгы кутуруга), талах, туос. Сиэли, кутуругу “аан дойдуну бары аймаан” булабыт. Көстөрө уустук, сыаната да ыарахан. Сунтаарга тиийэ сакаастаһабыт.

Биэнсийэҕэ эбинии

— Туоһу хантан хастыыгытый?

— Хатырыктан 10 км ыраах ойуурга тиийэн хастаан аҕалабыт. Биллэн турар, сиэри-туому барытын тутуһабыт. Ойуур иһигэр араас мас үүнэр. Ол быыһыгар турар суон хатыҥнартан саралаан ылабыт. Гарааспытыгар сөрүүн сиргэ аҕалан, анаан баттатабыт. Кыһын уһанарбытыгар сөптөөҕү хаһаанабыт. 3х4 кв м иэннээх дьоҕус мастарыскыайдаахпыт. Кэргэмминээн кыһыннары-сайыннары онно тахсан иистэнэбит. Дьонтон элбэх сакаас киирэр. Онон биэнсийэбитигэр эбинэбит.

Ыал буолар кыыска бэлэх

— Эһигиттэн үөрэниэн баҕалаах дьон бааллар дуо?

— Баҕалаах үгүс эрээри, тулуйан тиһэҕэр тиэрдээччитэ аҕыйах. Биир эмэ киһи тигэр буоллаҕына, дьолго тэҥнээх. Туос иһит сүрүн тутулунан талах буолар. Онон саамай үлэлээҕэ — талаҕы кыһыы: туос иһит киэргэл ойуута, иитэ онтон тахсар. Сүрүннээн өрүс талаҕын талабыт. Анаан төгүрүтэн хатарабыт. Үчүгэйдик хаттаҕына, төп-төгүрүк буолар.

Дьон ордук туттарга табыгастаах икки-биэс лиитирэлээх туос иһити сакаастыыллар. Кэлиҥҥи сылларга эдэр дьон урууларыгар туостан маллаах иһиттэри, матаарчахтары сакааһынан элбэҕи оҥорор буоллубут. Өбүгэ саҕаттан ыал буолар кыыска бэлэхтэнэр иистэнэр иһит сөргүтүллэн, сакаас хото киирэр.

Биһиги туоһунан иистэнэр дьон араас улуустан түмсэн, бэйэбит сойуус тэриммиппит. Түмсүүбүтүн Дьокуускайдааҕы художественнай училище преподавателэ Надежда Корнилова салайар. Онон социальнай ситимҥэ бэйэ-бэйэбитин кытта билсэ олоробут. Үлэлэрбитин ыытыһан сүбэлэһэбит.

Сунтаар — күтүөттэр дойдулара

— Айар куттаах дьон Сунтаар ыһыаҕын көтүппэтигит ини?

— Бу күннэргэ дьиэ кэргэнинэн икки массыынанан аатырбыт Сунтаар ыһыаҕар баран кэллибит. 20‑чэ ыаҕайаны, кыл сэлээппэни илдьибиппит, былдьаһыгынан барда. Сергей Зверев‑Кыыл Уолун түмэлигэр туос иһиттэрбититтэн бэлэхтээн кэллибит.

Сунтаар улууһа күтүөттэри “иитэн” таһаарар улуус. Бу улуустан төрүттээх араас улууһунан тэнийэн олорор күтүөт үгүс. Төрөөбүт Хадаммыттан тэйбитим өр буолла. Нэһилиэктэн 20‑чэ км тэйиччи Кубалаах диэн учаастакка оҕо сааһым ааспыт сиригэр, уу кэлэн турар буолан, кыайан сылдьыбатым.

Хадаҥҥа Улуу Кыайыы 75 сылыгар биһиги аймах дьон Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа аҕам биэс бииргэ төрөөбүтүгэр анаан искибиэр туппуппут. Биэс бииргэ төрөөбүт уолтан үһэ тыыннаах эргиллибит, биир бааһыран кэлэн, сотору буолаат өлбүт, биир сураҕа суох сүппүт. 1975 сыллаахха оҕо сааспыт ааспыт сиригэр Кубалаахха кинилэргэ анаан өйдөбүнньүк сэргэ туруорбуппут.

Айар дьоҕурдаах ыал

— Валентин Титович, оҕолоргуттан, сиэннэргиттэн эһиги дьарыккытыгар уһуйуллан эрэллэр дуо?

— Түөрт оҕолоохпут: икки уол, икки кыыс. Кыра уолбут Москваҕа олорор. Улахан уол Владислав бойобуой дьайыы бэтэрээнэ, Кавказка сылдьыбыта. Полиция майора, биэнсийэлээх. Билигин улуус дьаһалтатыгар үлэлиир. Кыргыттарым, алын сүһүөх кылаас учууталлара, сатаабатахтара диэн суох. Бары биһиги дьарыкпытыгар илии-атах буола көмөлөһө сылдьан, туос тигиитигэр эмиэ ылыстылар. Улахан уолбут бу дьыалаҕа өссө ордук хотуулаахтык дьарыктанар. Бары да түбүктээх үлэлээх буоллаллар, иллэҥсийдэллэр эрэ, туос тигиитинэн дьарыктаналлар. Кыра кыыспыт Софья араас оҥоһугу оҥорор дьарыктаах. Мария учуутал буолан, эмиэ дэгиттэр талааннаах. Уонтан тахса сиэнтэн биир кыыс дэйбиир оҥорор. Уоннааҕылар өй үлэтигэр сыстаҕастар. Үгүстэрэ уруһуйга сыһыаннаахтар. Оскуолаҕа сылдьан кылаас хаһыата таһаарар этим. Ол билигин айар үлэнэн дьарыкпар туһалыыр эбит. Кэргэним дьоно эмиэ уустар. Онон ыччаттарбыт эмиэ айар дьоҕурдаах дьон.

Оҕолорбут быйылгы “Якутия мастеровая” быыстапкаҕа «Биир ситим» аатынан кыттан, анал номинацияҕа тиксибиттэрэ. 1‑кы Хомустаахха буолбут өрөспүүбүлүкэтээҕи Туос ыһыаҕар Владислав «Кэскиллээх туосчут» ааты ылбыта, оттон оҕолор «Биир ситим» түмсүүлэрэ 2‑с миэстэҕэ тиксибитэ.

Аймаҕы түмэр туос лааҕыра

— Эһиги дьиэ кэргэн быйыл бэйэҕит лааҕыр тэрийээри сылдьар сураххытын истибитим.

— Кэргэним ийэтэ Софья Петровна аҕыс оҕону соҕотоҕун иитэн таһаарбыта. Ол оҕолортон 100‑тэн тахса хаан-уруу аймах ыччат тэнийэн таҕыста. Учуутал кыргыттарбытын кытта ол аймах оҕолору биир ситимнээн, бэйэ-бэйэлэригэр чугаһатан, туос иһит тигиитигэр уһуйар лааҕыры тэрийиэхпитин баҕарабыт. Онон былааммыт үгүс.