Настаабынньык, новатор-салайааччы, эркээйиһит, учуутал Василий Федоров

Амма уһулуччу уола Василий Васильевич Федоров дойду экономическай кыһалҕалаах кэмигэр үөрэҕирии салаатын өрө тардан ааспыт сатабыллаах салайааччы буолар.

Саха сиригэр биллэр эколог төрөөбүтэ 75 сыла буолла, ол тухары кини айбыт, анаарбыт бырайыактара тыыннаахтар, үйэлээхтэр. Кылгас гынан баран чаҕылхай олоҕор Василий Васильевич Федоров СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ айылҕа харыстабылын  туйгуна, философскай наука кандидата, Соморсун, Амма нэһилиэктэрин, Амма улууһун бочуоттаах олохтооҕо буолбута, бу кини улуус үөрэҕин уһуйааннарыгар элбэх саҥа сүүрээннэри киллэрбит новатор-салайааччы үлэтинэн дакаастаабытын Амма улууһун дьоно-сэргэтэ эт кулгааҕынан истэн, уу харахтарынан көрөн итэҕэйбиттэрэ, ылымыттара.

Үөрэх салаатын материальнай-техническай баазатын бөҕөргөппүтэ. 90-с ыгым сылларга Үөрэх Министиэристибэтин экспертнай ирдэбилигэр сөп түбэһэн Амма үөрэҕин управлениетын иһинэн сайдыы бырагырааматын көмүскээн Аммаҕа коррекционнай оскуола, Абаҕаҕа агрооскуола, Чакырга экологическай оскуола, Өнньүөскэ туой оҥоһук оскуола аһылланнар тыа сирин нэһилиэктэрэ сэргэхсийбиттэрэ. Роно дьиэтэ, коррекционнай оскуола,  «Үүнээйис”  сайыҥҥы оскуолалара тутуллан үлэҕэ киирбиттэрэ. Кыһыҥҥы «Үүнээйис” дьиэтин тутуута саҕаламмыта.

Үөрэх кыһатыгар инновационнай хайысхалары киллэрии:

Василий Васильевич ыччат, олох сайдыытын омук тылын билиитигэр көрбүтэ. Үөрэх министиэристибэтин, учууталлар таһымнарын үрдэтэр үнүстүтүүтү кытта ыкса үлэлэһэн Саха сиригэр «Үүнээйис”  саха-немецкэй оскуола арыйбыта. Сайын аайы Арҕаа Германия федеративнай өрөспүүбүлүкэтиттэн ньиэмэс учууталлара кэлэн үлэлиллэрэ үгэскэ кубулуйбута. Теолог Йоханнес Миттерли  Амма айылҕатын, дьонун-сэргэтин сөбүлээн Амманы дойду оҥостон сибиэһэй салгынынан тыынан астынара уонна элбэх саха доҕоттордоммута. Маны сэргэ Василий Васильевич кыһыҥҥы английскай тыллаах оскуоланы арыйбыта эмиэ саҥа сүүрээн этэ.  Саха государственнай университеттан  омук тылын факультетын кытта дуогабар түһэрсэн оҕолору английскай тылга уһуйбута. Василий Васильевич төрөппүт кыыһа Саргылаана Федорова омук тылын олимпиадаларыгар ситиһиилээхтик кыттан, саҥа арыллыбыт СГУ иһинээҕи омук факультетын Илиҥҥи тыллар салаатыгар үөрэххэ туттарсан да киирбитэ элбэҕи туоһулуур.  

Аан маҥнай Амма улууһун оскуолаларын оҕолоро Германия, Шотландия, Англия, Франция курдук омук сирдэригэр үөрэнэ барар буолбуттара. Онтон омук тылын учууталлара уопут атастаһан, тылга билиилэрин чиҥэтэн дойдуларыгар сэртипикээттээх  кэлэн дэбигистик аттестацияны ааһаллара, олимпиадаларга үөрэнээччилэрэ үрдүк көрдөрүүнү  ситиһэллэрэ. Манна даҕатан эттэххэ, Петрова С.И. СГУ доцена, ньиэмэс тылын учууталлара Захарова Р.П, Лукина Д.Ф.. Артемьева К.Г, Николаева Л.В, Михалев Б.А, Кузьмина М.А. Устинова М.А-О,  Александрова З.В, Тихонова О.И, Егорова Л.Н,  Егорова О.П, дириэктэринэн Федор Никанорович Мартынов  «Үүнээйис”  сайыҥҥы оскуолатыгар таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрин бэлиэтиир оруннаах.

Урбаанньыт хайысхаларын үөрэх кыһатыгар киллэриитэ Федоров В.В. дойдун дьонун экономическай, рыночнай сыһыаҥҥа үөрэппитэ. 90-с сылларга хамнас кэлбэт кэмигэр бэйэ бородууксуйатынан хааччыныы, финансовай билиини үрдэтии үлэтин ыыппыт мындыр салайааччыбыт буолар. Ол курдук бэйэ типографията үлэҕэ киирэн, учууталлар үлэлэрэ бэчээттэнэн тахсан күн сирин көрбүттэрэ. Маҥнайгы психологическай холонуум  Василий Васильевич салайыытынан «Как добиться успеха руководителю» оскуола дириэктэрдэригэр ананан тахсыбыта. Бу кэмҥэ «Уһуйаан» диэн үөрэх сонунун, ситиһиитин кэпсиир хаһыат тахсар буолбута. Аммаҕа үрүҥ туойунан гончарнай оҥоһуу сайдыбыта. Сахалыы оҥоһуктар туоһунан, алтанынан таҥыллар буолбуттара. Сувенир, саха быһахтара оҥоһулланнар өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапкаларга кыттыыны ылаллара. Ыаллыы улуус оскуолалара  уопут атастаһа кэлэллэрэ. Сыаналаах станоктар ылыллыбыттара.  Вычислительнай техника уонна информатика отдела үлэлээбитэ, «Амма» ТВ биэриилэрин саҕалаабыта. Бу барыта сатабыллаах салайааччы быһаччы туруорсуутунан, кэпсэтиитинэн ситиһиллибитэ саарбаҕа суох.

Мунньахтар саҥа көрүҥнээх форманан ыытылалларын ирдиирэ. Научнай кэмпириэнсийэлэр, сэминээрдэр, «төгүрүк остуоллар», салайааччылар сүбэлэрэ, трениннэр ыытыллар буолбуттара. Үөрэх министиэрстибэтигэр хайысхатынан өрөспүүбүлүкэҕэ маҥнайгынан тэриллибит психолого-логоподическай сулууспаҕа анаан Москваттан  психологическай наука доктора  Мухина Вера Сергеевна көмөтүнэн сыаналаах психодиагностическай инструментарий набордары аҕаланнар психологтар үлэбит тэтимирбитэ. Илин эҥэр улуустарыгар психологтар эрэгийиэннээҕи бастакы сэминээрдэрин ыытан турардаахпыт. Психолог үлэтэ саҥа сүүрээн буолан уопут атастаһыы, нэһилиэнньэ консультацияҕа наадыйара да сүҥкэн этэ, аны оҕолору дьоҕурдарынан көрөн кылаас хайысхатынан араарыы о.д.а. Л.И. Новикова, Л.В. Петрова буоламмыт кустовой психологическай сэминээрдэри, консультациялары, психопрофилактическай үлэлэри сытыытык ыытар буолбуппут. Арҕаа Германияттан кэлбит учуутал Дитер Вандербах ньиэмэс тыла сайдарыгар анаан сыаналаах кинигэлэри бэлэх ууммута.

Үөрэх министэристибэтигэр сытыытык туруорсан Аммаҕа бастакы «Педагогическай гимназия» арыллан үлэтэ күөстүү оргуйбута. Гимназия тэрээһинин оччотооҕу АСШ-2 (дириэктэрдэр А.П. Колодезников, Л.В. Заварзина) кэлэктиибэ олоххо киллэрэн үлэлэрэ күөстүү оргуйбута.  

Салайааччы эйгэтэ. Василий Федоров «Дойдубар саамай ыарахан кэмҥэ үлэлээтим диэн билинэрэ, мин кэннибиттэн үлэлиир салайааччыга чэпчэки буолуо” диирэ.  Кини үлэлиир хамаандатын сөпкө таҥмыт эбит, үлэһиттэрин дьоҕурдарын бэлиэтии көрөн. Методическай үлэ сэбиэдиссэйинэн Захарова С.М., алын сүһүөх методиһа Павлова И.Г., кэлин Алексеева Д.Н., иитии үлэҕэ Шестакова А.П., уһуйаан методистара Чупрова В.В, Скрябина Э.В, тыл методистара Гольдерова С.В., Иванова О.П, Сидоркевич Г.В., Васильев Ю.С., идэлээх сойуус бэрэссэдээтэлинэн Бубякин Н.Н., Гурьев Н.Г., атын салааларга документалист-суруйааччы Гаврильев Д.Н., компьютерщик Давыдов Л.Х., хозяйственник Никитин Н.Н. о.д.а. биир сомоҕолоохтук үлэлээбиппитинэн киэҥ туттабын. Билсиинэн үлэҕэ киирии диэн суоҕа, төттөрүтүн тургутуу, киһи ис кыаҕын таһаарыыга ордук эрэнэрэ, ол түмүгэр аҕыйах сыл иһигэр Амма үөрэҕэ атаҕар турбута.

Эколог быһыытынан сүрүн үлэлэрэ:

Василий Васильевич өтө көрөр дьоҕурдаах прагматик, учуонай да быһыытынан сабаҕалааһына сөп түбэспитэ.

Уһулуччу учуонай, бөлүһүөк. Василий Васильевич өркөн өйдөөх буолан айбыт, толкуйдаабыт инновационнай бырайыактара айымньылаахтар этэ. Амма үөрэҕин салаатыгар начаалынньыктыы олордоҕуна, үөрэх уонна наука министиэристибэтэ үлэҕэ ыҥыраннар куоракка киирбитэ. Онно бэрт сылбырҕатык философскай кандидатскай диссертациятын «Экологическое сознание как отражение процесса интеграции человека и природы: (на примере Респ. Саха (Якутия))» (2002) социальнай философияҕа салаатынан ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Научнай салайааччыта Саха сиригэр биллэр учуонай, профессор, философия наукатын дуоктара Андрей Саввич Саввинов Василий Федоров үлэһитин, билиитин бэлиэтии, ис кыаҕын сөҕө-махтайа ахтааччы. Баһаам элбэх идеялардаах новатор-салайааччы, дьиҥэр, дуоктар, академик да буолар дириҥ билиилээҕэ, миниистр да буолар салайар дьоҕурдааҕа, ол гынан баран тус сайдыы карьератыгар охтубакка, норуотун туһугар санаатын уурбут салайааччы буолан Амма айылҕатын көмүскэлигэр болҕомтотун уурбута. Саха-немецкэй оскуолаҕа  иҥэрбит  үүнэн ис — «Үүнээйис» диэн ааттаабыта бу Амма аар айылҕатыгар тайаныыта, үүнэр үнүгэс ыччатыгар анаммыта ырылыччы көстөр.

Чахчы да, «Үүнээйис» оскуолатыттан өрөспүүбүлүкэҕэ бэрт туһалаах кадрдар, таһымнаах учуонайдар таҕыстылар — бу Аммаҕа тыллыбыт үүнээйилэр буолаллар. Таһымнаах салайааччы В.В. Федоров өссө да айымньылаахтык улэлиэхтээх этэ да эрдэ олохтон  туораан бар-дьонун соһуппута. Билигин кини революционнай үрдэллэрин олоххо киллэрэр, хатылыыр  салайааччы көстүбэтин кэриэтэ. Биһиги, аммалар дьолбутугар төрөөбүт Василий Васильевич Федоров айан-тутан, кэнчээри ыччаты үөрэхтээн, идэлээн сүрэҕин баҕатынан Амма диэн тылы күөрэччи ааттаппыта аан дойду таһымыгар. «Амма»диэн тыл бары омук тылларынан тылбаастанан докуменнарга   тиһиллиитин ситиспит салайааччы буолар. Киһи суох буолла да күүстээх салайааччы үлэтэ умнуллуо, умуллуо суохтаах.

Аны санаатахха, 91—95 сылларга бэрт күүстээх олох оскуолатын ааспыт эбиппит. Амма үөрэҕин салаатыгар үлэм тус бэйэбэр сайдыыны биэрбит. Василий Васильевич  кыраҕы харахтаах, Амматын туһугар ыллыктаах санаатын, ыанньыйбыт фантазиятын олоххо туруулаһан туран киллэрэр   патриот-салайааччы буолан сэргэхтик да үлэлээн-хамсаан олорбут эбиппит. Саҥа капиталистическай тутуллаах олох иһэрин анааран көрбүт историк-салайааччы  үлэтигэр чопчу соруктары туруорбутун билигин биллибит уонна сылаастык сыаналаатыбыт. Үс кут оҕолоро Лада, Саргылаана уонна Александр  төһүү үлэһиттэр. Оҕолоругар тапталын салгын кутунан иҥэрэн кыргыттарынаан Саргылаана Васильевналыын «Путеводитель по наслегам Амгинского улуса» (2004), Лада Васильевналыын «Роль общественного экологического движения в защиту бассейна реки Амга» (1998) кинигэлэри аммаларга бэлэх ууммуттара. Тапталлаах уола Александр туйах хатарар уола аныгы кэм олоҕунан урбаанньыт.     

Салгыы олох салҕанар. Биир киһи холугар кыаллыбат үлүгэрдээх үлэни оҥорбут күндү киһибит Василий Васильевич 75 сааһа наставник, учуутал сылыгар түбэспитэ да элбэҕи этэр.  Кэмигэр кыаллыбатаҕы, баарыгар эппэтэҕи аммалар Василий Федоровы амарахтык аҕыннылар.

Василий Васильевич олохпут суолдьута, уһуйааччыта, кини оҥорбут үлэтэ салҕаныахтааҕын Федоровскай ааҕыылары, «төгүрүк остуолу» тэрийбит Амма улууһун баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы, искусствоведение кандидата Нюргуяна Илларионова тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Арай сайыҥҥы «Үүнээйис”, салгыы кыһыҥҥы «Үүнээйис” омук тылын сайыннарар киин буолан үлэлии сайда турбута буоллар, бука аан дойдуга таһымнаах международник-дипломаннары, Арассыыйа таһымыгар үлэлиир кадровиктары уһуйан Амма – AmmА аата суон сураҕырыа этэ, айылҕатыгар тас дойду туристара сынньанар Саха сиригэр иккис курортнай куорат Сочи күөрэйиэхтээх этэ. Туох барыта энтузиаст дьонтон тутулуктаах, онон Амма кэскилэ  олохтоох салайар салалтаттан, идеяны өйүүр Амма патриотическай куттаах дьонуттан-сэргэтиттэн тутулуктаах.  Тус бэйэм олохпор маннык талааннаах салайааччыны кытта алтыһан ааспыппыттан, үлэттэн чаҕыйбат буола үөрэммиппиттэн махтанабын Дьылҕабар. Бииргэ үлэлээбит буолан убайым, учууталым элбэҕи да тобулбут, кыахтаахтык иннибит диэки айанныырга суолбутун солообут эбит. Чахчы да, киһи киһитэ Василий Васильевич салайааччы быһыытынан киһи ис потенциалын өйдөөн көрөр, сайыннарар аналлаах этэ:  «Хаһан да билбэппин диэмэ, өрүү билэбин диир буол» диэбитэ кулгаахпар иһиллэр курдук… Кини өҥөтүнэн ситиһиим элбэх буоллаҕа — М.К. Аммосов аатынан ХИФУ психологическай наука отделениеттан саҕалаан факультекка, институт буола чэчириигэр профессор А.П. Оконешникованы кытта үлэлээбит дьоллоохпун, өрөспүүбүлүкэҕэ, Аммаҕа ускул-тэскил олохтоммут дьоҥҥо көмөлөһөн, социально-психологическай  хайысханан үлэм оргуйан олорор, олоҥхонон оройдонон  ыырым кэҥээн олорор.

Түмүккэ, Василий Федоров салгын кутунан чинчийиллэн, үөрэтиллэн, үйэтитиллэрэ ордук, ийэ кутунан оҕолорунан, аймахтарынан, аммаларынан удьуора ууһуур, кэскилэ кэтириир, буор кутунан Аммата көмүскэниэ, айылҕата сайдыа.

 Тамара Егорова.

Алтынньы 16 күнэ 2023 с., Амма-Дьокуускай