Нерюнгрилар Олоҥхо ыһыаҕын дьиҥ суолтатын өйдүүллэрин көрдөрдүлэр

Быйылгы ХVIII Олонхо ыһыаҕа Нерюнгри оройуонугар от ыйын 4-5 күннэригэр ыытыллыаҕа. Манна сыһыаран эттэххэ, 2025  сылга  Нерюнгри куорат  төрүттэммитэ 50 сылын бэлиэтиир.

Иенгра оҕолоро төрөөбүт тылларынан үөрэнэллэр

Олунньу 5-7 күннэригэр Нерюнгри куоракка «Нерюнгри улууһугар Ыһыах: эпостартан култууралар кэпсэтиилэригэр» диэн XV научнай-методическай кэмпириэнсийэ үрдүк таһымнаахтык ыытылынна. Манна Саха сириттэн, Москваттан, Санкт-Петер­бургтан, Татар­стан­тан, Хакасияттан, Алтайтан, Бурятияттан, Тыват­тан, Благовещенскайтан учуо­найдар, эспиэрдэр, култуура диэйэтэллэрэ кытыннылар. Иркутскай, Хабаровскай уонна Красноярскай кыраай эспиэр­дэрэ онлайн-эрэсииминэн кыттыстылар.

Ыалдьыттары Нерюнгрига тимир суол баксаалыгар сиэри-туому тутуһан көрсүү кэнниттэн эспиэр­дэр Иенгра бөһүөлэгэр тиийдилэр. Маннык улахан тэрээһин тыһыынчаттан тахса нэһилиэн­ньэлээх Иенгра бөһүөлэктэн саҕаланна. Кинилэргэ «Улгани» ыраас­таныы сиэрин-туомун оҥордулар. Г.М.Василевич аатынан оскуолаҕа кэмпириэнсийэ икки сиэссийэнэн үлэлээтэ. Ол иннинэ ыалдьыттары СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков, СӨ Култуураҕа уонна духуо­бунай сайдыыга миниис­тири бастакы солбуйааччы Мария Турантаева, Иенгра баһылыга Юрий Юхновец эҕэрдэлээтилэр. Юрий Юхновец урут эбэҥки тылынан нэһилиэнньэ аҥаара саҥарар буоллаҕына, билигин бу көрдөрүү 15% түспүтүн, ол эрэн, бэйэлэрин култуураларыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһалларын, үгэстэри кэлэр көлүөнэҕэ хаалларарга кыһаллалларын туһунан эттэ.

Сиэссийэлэр кэмнэригэр эбэҥки норуотун куукулаларын, маһынан ынах-сүөһүнү, табаны кыһан оҥорууга уо.д.а. маастар-кылаастарга олус көхтөөхтүк кытыннылар. Ону сэргэ Евгений Марков салайааччылаах «Икэн» оскуо­ла оҕолорун бөлөҕө норуот үстүрүмүөннэринэн чахчы да айылҕа муусукатын оон­ньоон иһитиннэрдэ. Оскуола түмэ­лэ олус баай ис хоһоонноох, эспэнээттэри үөрэнээччилэр бэйэлэрэ хомуйаллар, эбэҥки култуурата, тыла сүппэтигэр дириҥ ис хоһоонноох дакы­лааттары оҥороллор. Иенграҕа өрө көтөҕүллүүлээхтик ыытыллыбыт тэрээһин оскуола, уһу­йаан үлэһиттэрэ уонна оскуола үөрэнээччилэрэ «Иркисмондя-бухатыыр» нимнакантан быһа тардан көрдөрүүлэринэн түмүктэннэ.

Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников салалтатынан уонна Нерюнгри улууһун көхтөөх кыттыытынан, бэлэмнэнии үлэлэрэ тэтимнээхтик бараллар.

Киэһэ Нерюнгрига А. Пуш­кин аатынан Култуура киинигэр улуустар дэлэгээссийэлэрин уонна Нерюнгрига олорор норуоттар уопсастыбаннай тэрилтэлэрин фольклорга кэнсиэртэрэ буолла. Манна кинилэр бэйэлэрин эпостарын билиһиннэрэн, Саха сиригэр элбэх араас норуот иллээхтик-эйэлээхтик олороругар норуот култуурата улахан ­оруоллааҕын көрдөрдүлэр.

Икки тыһыынчаттан тахса киһи кытынна

СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бэ­­рэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков кэмпириэнсийэ кыттыы­лаахтарын эҕэрдэлээтэ. Кини Олоҥхо ыһыаҕын тэрийэр кэмитиэт улахан үлэни ыытарын уонна Ыһыах бырагыраа­матыгар Соҕуруу Саха сирин эбэҥкилэрин култуураларыгар ураты болҕомто ууруллуох­тааҕын, Кыайыы 80 сылын тиэмэтэ көрдөрүллүөхтээҕин, өрөспүүбүлүкэ киэҥ хабааннаах тэрээһинигэр Нерюнгри улууһуттан элбэх киһи кыттыахтааҕын бэлиэтээтэ.

Нерюнгри улууһун баһылыга Роман Щегельняк:

«Ыалдьытымсах Нерюн­гри­быт дьонун аатыттан бу тэрээһиҥҥэ кыттар туһугар тыһыынчанан килэмиэтири айаннаан ыраахтан-чугас­тан кэлбит ыалдьыттарбытын эҕэрдэлиибин.

Биһиги, аныгы көлүөнэ дьон, өбүгэлэрбит хаалларбыт үгэстэригэр ытыктабыллаах уонна харыстабыл­лаах сыһыаннаахпытынан киэн туттабын. Өбүгэлэрбит хаалларбыт эпостара хайдах баарынан кэлэр көлүөнэҕэ бэриллэригэр эрэллээхпин. Маннык улахан тэрээһини ыытарбытыгар биһиэхэ биэрбит билиигит-көрүүгүт көмөлөөх буоларын туһугар кэмпириэнсийэ кыттыылаахтарыгар таһаарыылаах үлэни баҕарабын. Онтон биһиги, Нерюнгри улууһун бары олохтоохторо, ыалдьытымсах сирбитигэр-уоппутугар Олоҥхо ыһыаҕа үрдүк таһымнаахтык ыытылларыгар кыһаллыахпыт диэн мэктиэ тылбын биэрэбин», – диэн эҕэрдэтин ти­­риэртэ.

Кэмпириэнсийэҕэ Олоҥхо институтун, Олоҥхо ассоциациятын, Гуманитарнай чинчийии институтун учуонайдара уонна эспиэрдэрэ; Олоҥхо ыһыаҕын режиссураҕа-туруо­рууга бөлөҕүн чилиэннэрэ; өрөспүүбүлүкэ 20 улууһуттан дэлэгээссийэлэр; судаарыстыбаннай уонна муниципальнай былаас уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Ол курдук, барыта 2 тыһыынчаттан тахса киһи Сибиир уонна Уһук Илин норуоттарын култуураларын кэпсэтиилэригэр уонна уопут атастаһыыларыгар кытынна.

Кэмпириэнсийэ хас да сиэксийэнэн ыытылынна. Элбэх киһилээх сиэкси­йэлэргэ Арассыыйа норуоттарын култуураларын уонна тылларын харыстааһын боппуруостарын дьүүллэстилэр, өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕын ыытыы научнай-методологическай төрүттэрин оҥордулар. Эрэгийиэннэртэн кэлбит эспиэрдэр бэйэлэрин норуот­тарын эпостарын, биһиги ыһыахпытыгар маарынныыр бырааһынньыктарын уратытын, кыһалҕаларын кэпсээ­тилэр. Арассыыйа норуот­тара аныгы кэмҥэ халандаарынай бырааһынньыктары олоҥхо уобарастарын уонна сюжеттарын, норуот фольклорун пааматынньыктарын, фольклор айымньыларын үөрэх тэрилтэлэригэр үөрэтии уратыларын уо.д.а. ырытыстылар. Халандаарынай былаан туһунан кэпсэтиигэ татаарка Лейла Давлетшина – Сабантуй, Мария Дьяконова – Бакалдын, Антонина Винокурова – хотугу сир норуоттарын бырааһынньыктарын, Артас Бурнаков хакастар бырааһынньыктарын аныгы кэмҥэ уратыларын бэлиэтээтилэр. Манна даҕатан эттэххэ, биир күн иһигэр 19 араас сиэксийэ үлэлээтэ.

Олоҥхо ассоциациятын бэрэсидьиэнэ Феврония Шишигина Ыһыах оруолун туһунан кэмпириэнсийэ иннинэ өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар биэрбит ыйытык­тарын барыллаан түмүктэрин билиһиннэрэн, олус интэриэһинэй иһитиннэриини тириэр­тэ.

Үс күннээх улахан тэрээһиҥҥэ атын эрэгийиэннэртэн эспиэрдэр кэлэн көхтөөхтүк кыттыылара Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин норуоттарын култуураларын харыстабылыгар улахан үөрү­йэхтээҕин көрдөрдө.

Маастар-кылаастарга олохтоохтор анаан-минээн кэлэн кытыннылар

Туспа бырагырааманан араас маастар-кылаастар элбэх киһи болҕомтотун тартылар. Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, манна эспиэрдэр, ыалдьыттар эрэ буолбакка, Нерюнгри олох­тоохторо эмиэ үөрэ-көтө кыттыстылар. Биир сүрүн уонна наадалаах тэрээһининэн Хотугу сир, Арктика улуустарын оһуохайдарын, үҥкүүүлэрин эдэр ыччакка билиһиннэрии, үөрэтии буолла. Онуоха хоту улуустартан бэрэстэбиитэллэр анаан-минээн кэлбиттэр.

*  *  *

Олоҥхо ыһыаҕа Нерюнгрига олус кэрэ көстүүлээх Таастаах диэн сиргэ буолуоҕа. Ыһыах ыалдьыттарын уонна кыттыылаах­тарын кэрэ айылҕалаах, сөптөөх инфраструктуралаах, тырааныспар сылдьарыгар табыгастаах сиргэ-уокка, Ыһыах ыһыллар мааны­лаах түһүлгэтигэр үөрэ-көтө көрсүөхтэрэ. Ыһыахха бэлэмнэнии үлэтэ 2024 сылтан саҕаламмыта. Соҕуруу Саха сиригэр сотору кэминэн тутуу үлэлэрэ тэтимнээхтик барыахтара, элбэх түһүлгэ, сиэр-­туом ыытыллар былаһааккалара, Аал Луук мас баар буолуохтара. Эбийиэктэри барытын бэс ыйыгар туттарарга былаанныыллар.

Олоҥхо ыһыаҕын култуурунай бырагырааматыгар сүүһүнэн ахсааннаах айар кэлэктиип кыттыаҕа. Ыһыах аһыллыытын, сабыллыытын режиссерунан Б.Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырын сүрүн режиссера Руслан Тараховскай үлэлиир.

Кэмпириэнсийэ кыттыылаахтара Нерюнгри олох­тоохторугар, тэрийээччилэргэ истиҥ көрсүһүүлэрин, кэмпи­риэнсийэ ыытыллар сирдэрин чопчу тэрийэн ыыппыттарыгар, олус минньи­гэс тотоо­йу аһылыгы, олорор усулуобу­йаны тэрийбиттэригэр махтаннылар.

Ону таһынан, волонтер оҕолор олус кыһамньылаах үлэлэригэр, истиҥ болҕомтолоругар, тэрээһиннэр ыытыллыбыт М.П. Кочнев аатынан 1 №-дээх оскуо­ла, А.С. Пушкин аатынан Култуура дыбарыаһын кэлэктииптэригэр үтүө тыллары анаатылар.

Чахчыта да, нерюнгрилар Олоҥхо ыһыаҕын дьиҥ суолтатын өйдөөн, эп­­пиэтинэстээхтик уонна кыһамньылаахтык сыһыаннаһаллара көһүннэ.

САНААЛАР

Мария Турантаева, СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирин бастакы солбуйааччы:

– Олус долгутуулаах үс күн ааста. Нерюнгри улууһугар ыытыллыах­таах Олоҥхо ыһыаҕын суолтатын иҥэн-тоҥон өйдөөн эрэллэрин көрдүбүт. Ыһыахха бэлэмнэнэн, учуонайдары, исписэлиистэри кытары көрсөрбүтүгэр сырыы аайы туох эрэ саҥаны билэҕин. Кэмпириэнсийэ киэҥ ис хоһоонноох буоларыгар бэйэлэрин улахан кылааттарын Олоҥхо институтун дириэктэрэ Руслан Анисимов уонна Олоҥхо ассоциациятын бэрэсидьиэнэ Феврония Шишигина киллэрбиттэрин бэлиэтиибин.

Лилия Мухаметзянова, Татарстан Өрөспүүбүлүкэтин Г.Ибра­гимов аатынан Тыл, литэрэтиирэ уонна ускуустуба институтун но­­руот айымньытын отделын кылаабынай научнай үлэһитэ:

– Нерюнгрига ыытыллыбыт кэмпириэнсийэ биһиэхэ улахан быраа­һынньыгынан, норуот айымньытыгар үөрүүлээх түгэнинэн буолла. Фольклор – гуманитарий-учуонайдары түмэр уонна өрө көтөҕөр тугунан да сыаналаммат нэһилиэстибэ. Нерюнгрига улахан тэрээһиҥҥэ кыттыбыт хас биирдии киһи  норуот үгэстэрин харыстааччынан уонна сыаналааччынан буолар. Биһиги бииргэ үлэлээһиммит норуоттар духуобунай баайдарын харыстыырга уонна элбэтэргэ көмөлөстүн. Манна кэлэн элбэх билиини ылбыппар олус улахан махталбын этэбин. Биһиги уопсай дьыалабыт салҕана турдун.

Галина Попова-Санаайа, педагогика наукатын хандьыдаата, дассыан (ХИФУ):

– Олоҥхо национальнай кэмитиэтигэр, Култуура уонна духуобунас министиэристибэтигэр, Олоҥхо ассоциациятыгар уонна чуолаан Олоҥхо үнүстүүтүгэр төрүт олохтоох омуктар чэчирии сайдалларын туһугар туһаайыылаах үлэҕитигэр махтанабын. Салгыы бары бииргэ тутуһан, сүбэбитин холбоон, биир тыынынан дьүккүйэн иһэрбитигэр баҕабын этэбин! Төрүт омуктар дьылҕаларын туһугар туруулаһар бэйэ саҥа көлүөнэ учуонайдар, идэлээхтэр, маастардар кэнчээрилээн эрэллэрин көрөн үөрдүм, астынным, эрэх-турах сананным.

Ирина Гощанская, Нерюнгри бибилэтиэкэлэрин тэрээһиннээх ситимин дириэктэрин эбээһинэһин толорооччу:

– Олус дьоһуннаах тэрээһин буолла. Биһиги бу сыл саамай улахан түгэнин – Ыһыаҕы олус күүтэбит. Бүгүҥҥэ кэмпириэнсийэ Ыһыахха бэлэмнэнии тэрээһинин курдук ааста. Олус элбэх киһи кэлбититтэн наһаа үөрдүбүт. Нерюнгри куорат бибилэтиэкэлэрэ дакылаат бэлэмнээн оҥордубут уонна буолаары турар Олоҥхо ыһыаҕын суолтатын өссө дириҥник өйдөөтүбүт. Биһиги, Саха сирин соҕуруу өттүгэр олорор дьон, бу култуураттан арыый ыраахпыт, биһиэхэ олус элбэх омук иллээхтик-эйэлээхтик олорор. Дойдубутун Нерюнгрины олус сөбүлүүбүт уонна сыаналыыбыт, быйыл Ыһыах ыалдьыттарын барыларын үөрэ-көтө көрсүөхпүт.

Наталья Ушницкая, РНА СС Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын кыһалҕаларын институтун билимҥэ үлэһитэ, филология билимин хандьыдаата:

– Наһаа үчүгэй тэрээһин буолла. Олоҥхо ыһыаҕа эбээн, эбэҥки, чукча, удегей, дьүкээгир уо.д.а. норуоттары түмүөҕэ. Иенграҕа буол­бут “Сохраняя дух народа: язык, культура, традиции эвенков Иенгры” диэн сиэксийэ интэриэһинэйдик ааста. Оҕолорго аналлаах кэмпириэнсийэ эмиэ буолла. Манна оскуола үөрэнээччилэрэ эбэҥки уонна нуучча тылларынан дакылаат оҥордулар. Оҕолор уонна улахан дьон бэйэлэрин бырайыактарын төрөөбүт эбэҥки тылларынан билиһиннэрэллэриттэн олус үөрдүм.

Елена Руфова, Нам улууһун 1 Хомустаах нэһилиэгин “Алгыс” норуот айымньытын киинин фольклорга исписэлииһэ:

– Киэһээ Этнография киинигэр буолбут “Хомуур олоҥхото” диэн саҥа сэргэх бырайыакка кытынным. Намтан, Мэҥэ Хаҥаластан, Чурапчыттан, Сунтаартан, Уус Алдантан уо.д.а. кэлбит 13 олоҥхоһут бары биир санаа­ҕа киирэн, бэйэтин улууһун олоҥхоһуттарын билиһиннэрэн, кинилэр олоҥхолоруттан быһа тардыылары толордо. Бастакынан Мэҥэ Хаҥалас уола Виталий Никифоров саҕалаата. Наһаа үчүгэй бырайыакка кыттыһан уонна дакылаат ааҕан, бэйэбит санаабытын эттибит. Аны сайын Нерюнгрига ыһыллар Олоҥхо ыһыаҕар эмиэ итинник хомуур олоҥхону тэрийэл­­лэригэр баҕа санаабытын тириэртибит. Хомуур олоҥхоҕо Нам улууһуттан 3 киһи кытынныбыт. Мин Прокопий Ядрихинскай-Бэдьээлэ “Дьырыбына Дьырылыатта Кыыс бухатыыр” олоҥхотуттан биир кэрчиги ылан туойан, сүргэм көтөҕүллэн дойдубар айаннаан эрэбин.

ААПТАР ХААРТЫСКАҔА ТҮҺЭРИИЛЭРЭ