Никаноровтар: «Оҕону дьол курдук көрөр киһи оҕоттон сылайбат»

Горнай улууһун Маҕарас сэлиэнньэтин элбэх оҕолоох ыаллара, 34 саастаах Саргылаана уонна Айтал Никаноровтар “Дьиэ кэргэн-2025” Бүтүн Арассыыйатааҕы онус үбүлүөйдээх куонкурус “Эдэр ыал” номинациятыгар кыайыылааҕынан тахсыбыттара. Кинилэр наҕараадаларын алтынньы 15 күнүгэр Москваҕа “Арассыыйа” Национальнай кииҥҥэ туттулар.

Саргылааналаах Айтал 2009 сыллаахха сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, харахтарынан хайҕаһан ыал буолбуттара. Кинилэр түөрт уол уонна түөрт кыыс оҕолоохтор: улаханнара 17, кыралара 1 саастаахтар. Оҕолоругар Айыынаҕа, Дмитрийгэ, Айсарга, Дьулустааҥҥа, Дархаҥҥа, Айаанаҕа, Айсаанаҕа уонна Айыынаҕа успуорка уонна чөл олоххо тапталы иитэллэр, успуордунан дьарыктыыллар. Кинилэр саха омугун бастыҥ сыаннастарын харыстаан илдьэ сылдьыы уонна уопсастыба олоҕор көхтөөх буолуу холобурунан буолаллар. Ол курдук, дьиэ кэргэнинэн бииргэ өрөспүүбүлүкэ улуустарынан айанныыллар, айылҕаҕа сынньаналлар, кыстыкка мастарын-отторун бэлэмнииллэр, остуол оонньууларынан сөбүлээн дьарыктаналлар, дьиэ кэргэн бибилэтиэкэтин мунньаллар уо. д.а.
Никаноровтар иккиэн Маҕарас сэлиэнньэтигэр “Туллукчаана” уһуйааҥҥа үлэлээн, Никаноровтар-Афанасьевтар учуутал дьиэ кэргэттэрин утумнууллар. Үөрэнээччилэргэ тапталы уонна бэйэ талан ылбыт идэтигэр бэриниилээх буолууну көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тириэрдэллэр. Ол да иһин, “Ситими салҕаа” диэн дьиэ кэргэн тускулун тутуһан олороллор, ситиһиилээхтик үлэлииллэр-хамсыыллар. «Биһиги өбүгэлэрбит дьыалаларын салгыырбытынан, учуутал идэтин дьоһун суолтатын оҕолорбутугар бэйэбит холобурбутунан көрдөрө сылдьарбытынан киэн туттабыт. Дьиэ кэргэммитинэн бары бииргэ буолар кэммитин олус сыаналыыбыт”, — диэн кэпсииллэр.

Ыал аҕа баһылыга

— Айтал Дмитриевич, элбэх оҕо төрөппүтэ буолар чуолаан туох эппиэтинэстээҕий?
— Төрөппүт аатын сүктүҥ даҕаны, аан бастаан оҕоҥ иннигэр эппиэтинэһи сүгэҕин. Биир оҕо буоллун, элбэх оҕо буоллун. Кырачаан киһини толору хааччыйан, бары өттүнэн барытынан сайыннаран, кыаххын, күүскүн, санааҕын барытын толору ууран туран, дойдум кэскиллээх, аныгы үйэ этэринэн, күрэстэһэр кыахтаах, актыыбынай, патриот ыччатын иитэн таһаарарга эппиэтинэһи сүгэҕин дии саныыбыт. Элбэх оҕо үгүс сыраны ирдиир. Онон, хас биирдии оҕо иннигэр эппиэтинэһи ылынан олоробут.
— Элбэх оҕолонуоххутун эрдэттэн баҕарар этигит дуо?
— Иккиэн элбэх оҕолоох дьиэ кэргэнтэн силистээх буоламмыт, элбэх буолар дьолун билэн, элбэх оҕоҕо күн сирин бэлэхтиэхпит диэн эрдэттэн сабаҕалыыр этибит.
— Дьиэни-уоту, хаһаайыстыбаны уонна үлэҕитин хайдах дьүөрэлиигитий?
— Кыах баарынан солбуйса сылдьан, ким иллэҥинэн түбүгүрэбит. Хайа да түгэҥҥэ, ийэ уонна аҕа иккиэн биир сүбэнэн барытын кыайарбытын билэбит. Ийэбит солото суох буоллаҕына, мин дьиэ түбүгүн, оҕо көрүүтүн, уруок ааҕыытын толору ылынабын.
— Уһуйааҥҥа тугунан үлэлиигиний?
— Кэлиҥҥи кэмҥэ ийэбит оҕотун биһиктээн олорор. Онон, үлэ-хамнас, дьиэ-уот, оҕо көрүүтэ кэминэн быһаарылла турар. Мин «Туллукчаана” оҕо сайдар киинигэр сэбиэдиссэйинэн үлэлии-хамныы сылдьабын. Уһуйааҥҥа үлэлээбитим 14 сыл буолла, сэбиэдиссэйинэн — бэһис сылым.
Оҕону дьол курдук көрөр киһи оҕоттон сылайбат дии саныыбыт. Уһуйаантан үлэлээн бүтэн дьиэҕэр кэлбитиҥ, оҕоҥ кэтэһэн олороро — дьол. Кини чуопчаарар саҥатын истэн күннээҕи сылааҥ барыта көтөр.
— Дьиэ кэргэн сыһыаныгар тугу ордук өрө тутаҕытый?
— Бастатан туран, тапталы. Таптал баар буоллаҕына, туох барыта тыллар. Ону сэргэ, бэйэ-бэйэҕэ ытыктабыллаах сыһыан. Хайа баҕарар киһи ураты өйдөөх-санаалаах, ону өйдүөхтээхпит, тутулун кэһиэ суохтаахпыт. Биир сомоҕо буолуу. Хайаатар да, хайа да түгэҥҥэ барытын кэпсэтэн, ырытан биир санааҕа кэлиэхтээхпит.
— Атын туох талааннааххытый, дьоҕурдааххытый?
— Илиинэн оҥорору астынабыт. Ол курдук, мин маһынан уһанабын, араас оҥоһуктары оҥоробун, уолаттарбын угуйабын. Кэлин тимиринэн дьарыктанабын. Мангаллары, араас оҥоһуктары оҥоробун. Ийэбит иистэнэрин, оҕуруо тиһэрин ордорор. Араас таҥастан саҕалаан, сахалыы кэмпилиэк таҥастары тигэр. Оҕолорбутун бу дьарыктарбытыгар барытыгар үөрэтэбит. Ону таһынан бары үҥкүүлээн, ыллаан да ылабыт.
— Уол уонна кыыс оҕону иитэр төһө уратылааҕый?
— Уратылаах. Саха дьоно буоламмыт, саха үгэстэрин тутуһан кыыһы кыыс сатабылыгар, уолу уол сатабылыгар үөрэтэбит. Кыыс оҕо айылҕатынан олус тулуйумтуо, сорох түгэҥҥэ санаатынан кытаанах да диэххэ сөп. Иитиигэ ону өйдөөн, таба туһаннахха кыыс оҕо олус сайдар. Онтон уол оҕо айылҕатынан кытаанах эрээри, ис-иһигэр олус сымнаҕас, уйан буолар. Ону өйдөөн кыаҕын саба баттаабакка, өйөбүл буоллаххына инникилээх буолар.
— Холобур, кыах бэриллэрэ буоллар, өбүгэлэрбит ханнык үгэстэрин төнүннэриэ этигитий?
— Өбүгэлэрбит үгэстэринэн, уол оҕону иитиигэ, булка-алка кыра оҕо эрдэҕиттэн илдьэ сылдьан, булт сэбин-сэбиргэлин туттаран, эр киһилии иитии үгэһин сөргүтүөххэ наада дии саныыбыт. Аныгы үйэҕэ уол оҕону бултка сыһыарарга табыгаһа суох сокуон наһаа элбээтэ.
— Кэтэх хаһаайыстыбалааххыт дуо?
— Дьоммутун кытары холбоһуктаах хаһаайыстыбалаахпыт. Ынах, сылгы ииттэбит. Ону таһынан түргэнник ситэр көтөрдөрү: куурусса, индюк, хаас ииттэбит.

Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус кыайыылаахтара

— Куонкуруска кыттыҥ диэбиттэригэр төһө долгуйбуккутуй? Нэһилиэк, улуус бүтүннүү өйөөтө дуо?
— Бу куонкуруска кыттыҥ диэбиттэрэ хас да сыл буолла. Бэйэбитин бэлэмэ суох сананан кыттыбат этибит. Элбэх киһиэхэ элбэх таҥас, бэлэмнэнии наада. Онтон быйыл ийэбит турунан, барыбытыгар хас эмэ толору сахалыы кэмпилиэк таҥас тигэн, оҕолор да бэйэлэрэ баҕа санааларын этинэн кыттарга санаммыппыт. Нэһилиэкпит, улууспут дьоно бары өйөөтүлэр. Түгэнинэн туһанан, көмө, тирэх буолбут дьоммутугар-сэргэбитигэр барҕа махталбытын биллэрэбит.
Биһигини өйөөбүт дьоммутугар олус улаханнык махтанабыт уонна тапталлаах өрөспүүбүлүкэбитин маннык киэҥ хабааннаах куонкуруска тиийэн билиһиннэрбиппитинэн киэн туттабыт. Оҕолорбут Москваҕа аан бастаан сырыттылар, ыытыллыбыт тэрээһиннэри барыларын сөхтүлэр-махтайдылар. Кэлээт да киэһэ Кыһыл болуоссаты көрө сүүрбүппүт. Наҕараадалааһын сиэрэ-туома үрдүк таһымнаахтык барбыта. Арассыыйа биллиилээх дьонун уонна артыыстарын кытары биир сыанаҕа турар олус долгутуулаах этэ.
— Маннык кэпсэтиилэргэ, тоҕо эрэ, үксүгэр ийэ, дьахтар ордук кыттааччы. Онтон бу сырыыга эр киһи оруннаах, дьоһуннаах санааларыттан олус астынным. Махтал! Уйгу-быйаҥ олохтонуҥ.