Николай Шарин норуот үөрэҕииритин салаатын саҥа кэрдиискэ таһаарбыта

Сэтинньи 17 күнэ – Саха сиригэр биир бэлиэ күнүнэн буолар. Бу күн биллиилээх судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэл, 19 сыл устата Саха АССР үөрэҕириитин миниистиринэн үлэлээбит Николай Иванович Шарин төрөөбүтэ 95 сыла туолар.

Мин Николай Ивановиһы кытары өрөспүүбүлүкэ араас таһымнаах үлэлэригэр элбэхтик алтыһан билсибитим. Кини чахчы өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар сүҥкэн кылаатын киллэрбит хоту дойду дьиҥнээх хоһууна буоларын көрдөрөр кылгас ахтыы суруйарга сананным.

Олоҕун оҥкулларыгар барытыгар тохтообокко, чахчы билэр түгэннэрбэр тохтуом. Аан маҥнай Николай Ивановиһы 1971 сыллаахха ССКП обкомун пленумун мунньаҕар нэһилиэнньэ ортотугар идеологическай үлэни күүһүрдүү боппуруоһа дьүүллэһиитин кэмигэр көрбүтүм. Мин, Абый оройуонугар ССКП райкомун бастакы сэкэритээринэн саҥа талыллан үлэлээн эрэр эдэр киһи, өрөспүүбүлүкэ салайааччыларын, миниистирдэри таһыттан көрөн билэ-көрө сатыыр кэмим этэ. Онно өрөспүүбүлүкэ биир тутаах миниистирэ Николай Иванович Шарин, таһыттан көрдөхпүнэ, ортокуну үрдүнэн уҥуохтаах, үтүө-мааны сэбэрэлээх, дуоспуруннаахтык тутта-хапта сылдьар, дьону кытары кэпсэтэриттэн көрдөххө, эйэҕэс майгылаах киһи эбит диэн ис санаабар ылынным. Мунньахха Гаврил Иосифович Чиряев бэйэтинэн дакылаатын кэнниттэн пленум чилиэттэрэ тыл эттилэр. Дьэ, доҕор, трибунаҕа Николай Иванович тахсан нууччалыы чуолкайдык саҥаран, ордук тыа сиригэр, идеологическай үлэҕэ учууталлар оруолларын тоһоҕолоон бэлиэтээтээ, холобурдары аҕалтаата. Аны оскуолаларга саха тылынан үөрэтиини сайыннарыы – идеологическай үлэ биир  эппиэттээх көрүҥэ буоларын санатта. Куолаһа бөдөҥө, чулкайа, этиитин ис хоһооно пленум кыттыылаахтарын  сэҥээриитин ылла, күүстээх ытыс  таһыныытынан  түмүктэннэ.

Онно мин Николай Иванович бэйэтин санаатын чаҕылхайдык этэр-тыынар дьоҕурун, үтүө сэбэрэтин аан бастаан билэн, киниэхэ дириҥ ытыктабылым үөскээбитэ.

Н.И. Шарин  сүүрбэччэ  сыл (1962-1981) норуот хаһаайыстыбатын биир сүрүн салаатын – норуот үөрэҕириитин  салайбыта. Оччотооҕу статистика тиспит чахчыларын көрдөххө, бу кэмҥэ Саха сиригэр үөрэхтээһин балысханнык сайдыбыт хартыыната тахсан кэлэр.

Николай Иванович норуот үөрэҕириитин сайыннарыы төһүү соруктарын быһыытынан оскуолалары бөдөҥсүтүү, орто оскуолалар ахсааннарын элбэтии, оскуола, оҕо уһуйааннарын саҥа дьиэлэрин тутуу, учууталлар ахсааннарын, профессиональнай таһымнарын үрдэтии, бастыҥ учууталлар көҕүлээһннэрин  өйөөһүн курдук киэҥ кэскиллээх хайысхалары  тутуһан дириҥ хорутуулаахтык үлэлээбит.

Ити хайысхаларга тустаах дьаһаллары тиһигин быспакка олоххо киллэрии түмүгэр, 2020 сыллаахха И.П. Заморщиков туттубут статистическай көрдөрүүлэригэр тирэҕирдэххэ, Николай Иванович норуот үөрэҕириитин миниистиринэн үлэлиир кэмигэр 93760 үөрэнээччи миэстэлээх 283 оскуола дьиэтэ, 30087 миэстэлээх оҕо тэрилтэлэрэ (оҕо уһуйааннара) тутуллубуттар. Нэһилиэнньэ ахсаана тыа сиригэр элбээбит, онон оскуолалар бөдөҥсүтүллүбүттэр. Ити дириҥ өтө көрүүлээх бэлиитикэ түмүгэр 20 сыл иһигэр үөрэнээччилэр ахсааннара 97,4 тыһыынчаттан 175,7 тыһ. диэри элбээбит.

Николай Иванович Шарин Саха сиригэр бүттүүн орто үөрэхтээһин иһин хамсааһыны олоххо киллэриини дьиҥнээхтик ылсан күүскэ саҕалаабыта. Ол үтүө түмүктэрдээх буолбута. 1979 сыллаах биэрэпис түмүгүнэн 1000 орто, үрдүк үөрэхтээх нэһилиэнньэ ахсаанынан Саха сирэ инники күөҥҥэ тахсыбыта: 16 аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ ортотугар бастакы миэстэҕэ тахсыбыта.

Николай Иванович оройуоннардааҕы үөрэх салааларын сэбиэдиссэйдэрин бэйэтигэр чугастык тутара, үлэлэригэр көмөлөһөрө, эппиэтинэстэрин үрдэтэргэ ирдэбиллээх буолара. Ол курдук, Абыйга үлэлиир бастакы сылларбар үөрэх салаатын сэбиэдиссэйигэр Б.Д. Слепцовка чугастык сыһыаннаһарын көрбүтүм, оройуон оскуолаларын учууталларынан хааччыйыыга, материальнай баазаларын хаҥатыыга быһаччы көмөлөһөрө. Онтон Будимир Дмитриевич санаата күүһүрэн, ситиһиилээхтик үлэлээн, кэнники үөрэх миниистиригэр тиийэ үүнэригэр Николай Иванович үтүө сабыдыала эмиэ баар.

Онтон 1975 сылтан төрөөбүт оройуоммар Сунтаарга райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир сылларбар үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ И.С. Иванов Николай Иванович болҕомтолоох, кыһамньылаах сыһыанын астынан туран ахтара. Ити дьылларга миниистир өйөбүлүнэн Бүлүүчээҥҥэ, Кириэстээххэ, Куокунуга, Дьаархаҥҥа саҥа оскуола дьиэлэрэ тутуллубуттара. Түбэй, Дьаархан, Кутана, Бордоҥ орто оскуолаларын тутуу бырайыактара бэлэмнэммиттэрэ.

Николай Иванович Шарин үөрэх эйгэтигэр саҥа саҕалааһыннары күүскэ өйүүрэ. Атыттарга холобур буолар бастыҥ учууталлары тула болҕомтону уурара. Онон бастыҥ учуутал иһин хамсааһыны тэрийэн саҕалаабыта.

Г.Е. Бессонов өссө 1957 сыллаахха Тойбохой орто оскуолатын  иһинэн Саха сиригэр бастакынан 75 га иэннээх Ботаническай сады тэрийбитэ. Ону Н.И. Шарин миниистир буолаат, болҕомтоҕо ылбыта. Г.Е. Бессонов айылҕаны үөрэтэр, тупсарар үлэтэ өссө күүһүрбүтэ. 1968 сыллаахха Георгий Евдокимович оскуола үөрэнээччилэрин иитиигэ үрдүк ситиһиилэрин иһин Социалистическай Үлэ Дьоруойун үрдүк аатын ылбыта, Ленин уордьанын туппута.

М.А. Алексеев норуот үөрэҕириитин сүрүн көрүҥүн физиканы уонна математиканы дириҥэтэн үөрэтиини саҕалаабыта норуокка киэҥник биллэр.  1966 сыллаахха бэйэтин биир санаалаах учууталларын кытары, оскуола дириэктэрэ В.С. Долгунов өйөөһүнүнэн физиканы уонна математиканы дириҥэтэн үөрэтэр кылааһы Үөһээ Бүлүү оскуолатыгар арыйбыттара уонна оскуола үөрэнээччилэрэ наука төрүттэрин үөрэтиигэ дьоҕурдарын сайыннарыыга ылсыбыттара. Ити саҕалааһын үчүгэй түмүктэри биэрбитэ. 10-һу бүтэрбит оҕолор дойду биллиилээх үрдүк үөрэҕин институттарыгар холкутук туттарсан киирэр кыахтаммыттара.

Үөрэх миниистирэ Н.И. Шарин Алексеев Михаил Андреевич новаторскай үлэтин эмиэ болҕомтоҕо ылбыта. Михаил Андреевич физиканы уонна математиканы үөрэтиини ыччат киэҥ билиигэ тардыһыытын, наукаҕа дьулуһуутун төрдө буолар диирэ. Ити кини сөбүлүүр дьарыга уонна ол дьарыгар сөҕүмэрдик бэриммит киһи этэ. Кинини үөрэнээччилэрэ уһулуччу таптыыллара, ытыктыыллара.

Ол саҕана Үөһээ Бүлүү райкомун бастакы сэкэритээрэ М.Е. Николаев туруорсуутунан 1974 сыл ыам ыйын 23 күнүгэр Үөһээ Бүлүү сэлиэнньэтигэр 2-с №-дээх орто оскуоланы аһар туһунан Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин уурааҕа тахсыбыта.

Онтон салгыы Н.И. Шарин туруорсуутунан 1974 сыл балаҕан ыйын 12 күнүгэр Үөһээ Бүлүү 2-с №-дээх оскуолата ССРС үөрэҕин министерствотын уурааҕынан физиканы уонн математиканы дириҥэтэн үөрэтии республикатааҕы оскуолатын статуһун ылбыта.

Онтон ыла Саха сиригэр М.А. Алексеев төрүттээбит физиканы уонна математиканы үөрэтэр оскуолатыгар үөрэххэ тардыһыылаах, дьоҕурдаах үөрэнээччилэр республика араас оскуолаларыттан кэлэн үөрэнэр буолбуттара.

Үөһээ Бүлүүтээҕи физико-математическай оскуоланы бүтэрбит оҕолор араас үрдүк үөрэҕи баһылаан, бырамыысыланнас тутаах салааларыгар, республика салайар уорганнарыгар ситиһиилээхтик үлэлииллэр. Бу өрөспүүбүлүкэ инники сайдыытыгар улахан суолталаах дьыаланы, тэхиниичэскэй интеллигенцияны бэлэмнээһиҥҥэ туһуламмыт үөрэх кыһатын бириэмэтигэр күүскэ өйөөбүт, көмөлөспүт Н.И. Шарин кылаатын ахтан ааһар наадалаах.

Өрөспүүбүлүкэ туруорсуутунан М.А. Алексеев Ленин орденынан наҕараадаламмыта, “ССРС норуодунай учууталын” үрдүк аатын сүкпүтэ.

Шарин Николай Иванович норуот  үөрэҕириитин миниистирэ эрдэҕинэ үүнэн-сайдан тахсыбыт, ситиһиилээх үлэтинэн киэҥник биллибит учууталынан Андреев Борис Николаевич буолар. Б.Н. Андреев Элгээйи оскуолатыгар киһи сөҕүөн курдук киэҥ, таһаарыылаах үлэни учууталлар, үөрэнээччилэр ортолоругар ыытан Айылҕа түмэлин тэрийбитэ. Элбэх көтөр, тыыннаах харамай көрүҥнэрин мунньан тыыннаах муннугу арыйбыта. Араас үүнээйи көрүҥүн үүннэрэн көрөр-харайар оскуола иһинээҕи учаастагы тэрийбитэ. Оҕолорго юннатскай куруһуогу үлэлэппитэ, таксидермистары иитэн таһаарбыта, биология, зоология үөрэҕин үрдүк таһымҥа таһаарбыта. Кини биллиилээх кыраайы үөрэтээччи этэ.

Николай Иванович Шарин миниистир быһыытынан таба көрөн, Андреев Борис Николаевич айымньылаах үлэтин эрдэттэн өйөөбүтэ, кини үлэтин уоппутун тарҕатыыны тэрийбитэ.

Үөһэ этиллибиттэн көстөрүнэн, Н.И Шарин миниистирдиирин саҕана үөрэхтээһиҥҥэ элбэх биллиилээх учуутал үүнэн тахсыбыта,  кинилэр үлэлэрэ киэҥник сырдатыллыбыта, үрдүк  наҕарааданан бэлиэтэммиттэрэ. 1980 сыллаахха кыһыҥҥы каникул кэмигэр (оччолорго мин Сунтаарга райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлэ этим) Үөрэх министиэристибэтэ Сунтаарга өрөспүүбүлүкэтээҕи норуот үөрэҕириитин үлэһиттэрин сүбэ мунньаҕын тэрийбитэ. Сүбэ мунньаҕы Николай Иванович бэйэтинэн салайан ыыппыта. Мунньахха оройуоннааҕы үөрэх салааларын сэбиэдиссэйдэрэ, өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ оскуолаларын дириэктэрдэрэ кыттыбыттара. Мунньах кыттыылаахтара Сунтаар, Элгээйи, Тойбохой, Бордоҥ оскуолаларын үлэлэрин билсибиттэрэ. Б.Н. Андреев музейын Элгээйигэ, Г.Е. Бессонов музейын Тойбохойго астына көрбүттэрэ. Сунтаар үөрэҕин салаатын сэбиэдиссэйэ И.С. Иванов сүүрэн-көтөн, улууска баар УАЗ-ик массыыналары барытын кэриэтэ хомуйан, уһун холуоннанан Бүлүүчээн орто оскуолатыгар биллиилээх учуутал Василий Гаврильевич Акимов “Үөрэх уонна произодство” диэн үөрэнээччилэр производствоҕа туттуллар тиэхиньикэни билиини баһылааһыннарын тэрийэр үлэлэрин билсэ айаннаатыбыт. Икки сиргэ тохтоон күргүөмүнэн сынньанан ыллыбыт. Онно Николай Иванович юмордааҕын көрдөрөн турар. Бэйэтэ көҕүлээн көрдөөх кэпсээннэри ким ордук билэригэр күрэхтэһиннэрбиттээх. Онон ыраах айаны сылайбакка, көрдөөхтүк айаннаан суолбутун билбэккэ Бүлүүчээҥҥэ тиийбиппит.

Оскуола үлэтин В.Г. Акимов уонна учууталлар үөрэнээччилэри кыттыһыннаран туран үлэлэрин уоппутун итэҕэтиилээхтик кэпсээтилэр, көрдөрдүлэр. Түмүгэр олус ылыннарыылаахтык билиҥҥи бириэмэҕэ оскуола оҕолоро кинигэттэн эрэ үөрэтиинэн муҥурдаммакка, билиилэрин тыа хаһаайыстыбатыгар туттуллар тиэхиньикэни баһылааһыҥҥа ууралларыгар Н.И. Шарин чуолкай соругу туруорбута. Оччотооҕу кэмҥэ ити олус наадалаах сорук этэ. Итинник бырагырааманан үөрэммит оҕолор араас техниканы ыытарга, туһанарга быраап ылар кыахтаммыттара. Ити оччотооҕу кэмҥэ оскуолаларга “Оскуола – производство – үрдүк үөрэх” диэн хамсааһыны дириҥэтии, сайыннарыы түһүмэҕэ эбит этэ.

Мин Николай Иванович Шарины кытары элбэхтик алтыспыт, сүбэтин ылбыт, киһи быһыытынан хайдаҕын билбит дьоллоохпун.

Николай Иванович интеллигент быһыытынан киэҥ билиилээҕэ. Ол саҕана интэриниэт, маассабай информация көрүҥнэрэ сэдэхтэрин да иһин, дойдубут иһигэр буолар событиелары, инники турар соруктары кини чуолкайдык билэрэ. Онон кини баартыйа эрэллээх чилиэнэ, дойдутун дьиҥнээх патриота буолара биллэрэ.

Литература классиктарын айымньыларын умсугуйан ааҕар буолан билиитэ киэҥ буолара. Өрөспүүбүлүкэ таһымнаах мунньахтарга нууччалыы, сахалыы олус ыраастык саҥаран тыл этэр буолара, санаатын чуолкайдык тиэрдэрэ. Онтун киэҥ куолаһынан дорҕоонноохтук этэрэ, мунньахтар кыттыылаахтара кини этиитин биһирээн истэллэрэ.

Норуокка үтүө дьон туһунан этиллэринии Николай Иванович чахчы даҕаны саха саарына, хоту дойду хоһууна этэ.

Бүтэһигэр биир бүөм санаабын этиэм. Н.И. Шарин аатынан Дьокуускайга биир бөдөҥ оскуола баар буолбута биһирэбиллээх. Ол эрээри, кини курдук Саха сирэ сайдыытыгар, саха тыла сайдыытыгар сүдү өҥөлөөх киһиэхэ анал искибиэргэ пааматынньык турара тоҕоостоох. Кини сырдык аата үйэтитиллэрин дьон-сэргэ астына ылыныаҕа.

Климент Иванов, СӨ Бочуоттаах олохтооҕо, судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ.