Николай Якутскай төрөөбүтэ 117 сылыгар: Айымньы уонна төрөөбүт дойду

Николай Якутскайы кытары айымньыларын нөҥүө билсиһиим ааҕар буолуохпуттан саҕаламмыта. “Маҥнайгы сааланыы” диэн бэйэбин кытары тэҥ саастаах кинигэтин мин көлүөнэм уонна аҕа саастаах көлүөнэ өйдүүр буолуохтаах.

Николай Гаврилович бу кинигэтигэр оҕо эрдэҕинээҕитин, сүрэҕэр, дууһатыгар мэлдьи сылаас ахтылҕан буолан иҥэ сылдьар тапталлаах дьонун — эһэтин Нөнөгүйээн Ньукулайы, эбэтин Сөдүөччүйэни, аҕатын Баллас Хабырыылы, ийэтин Маарыйаны, оҕо буолан күөлэһийэн улааппыт Дөлөкөйүн, аан бастааан саанан ытан өлөрбүт көҕөнө, хайа кытыан төрдүттэн улары туһахтаан ылбыта, аан маҥнай Туора Маартан тиргэлээн ылбыт кустарын эбэтигэр аҕалан биэрбитигэр эбэтэ барахсан үөрэн иһит-хомуос үөһэ түспүтэ, бастакы кыраһа хаара, аҕатын кытары оттуу сылдьан аҕа үөрэҕин барбыта – кини ахтылҕантан тууйуллубут дууһатыгар хаттаан тиллэннэр кумааҕыга тиһиллэн кэпсээн буолан, ааҕааччыны бүүс-бүтүннүү ыга ылан, Николай Якутскай буолбакка бу кини — ааҕааччы бэйэтэ бу түгэннэри олорон ааһар гына итэҕэтиилээхтик суруллубуттар. Алын кылаас оҕолоругар «Маҥнайгы сааланыы» диэн кэпсээнин ааҕан бүппүппэр биир уолчаан: “Һуу! Хайдах эрэ мин бэйэм ити куһу өлөрбүт курдукпун!” диэбитэ баара.

Оттон бэйэтин кэлин үлэһит буолан баран биирдэ көрбүтүм. Абаҕам Молдавияттан Саха сиригэр кэллэ да, хайаан да дойдутугар Үөһээ Бүлүүгэ кэлэрэ, төрөөбүт Харбалааҕар тахсан аймахтарын көрсөн хонон, былыр оттообут алаастарынан сылдьан илимнээн, солууччахха оллоон уотугар оҕо сааһыттан күндү, ахтар аһылыгын соботун мииннээн сиэн, астына-астына дьонун кытары сэһэргэһэн барара. Төһө да сааһырдар, кыраныыссаҕа сулууспалыы сылдьан ылбыт бааһырыыта дьарҕа буолан тайахтаах сырыттар, байыаннай выправкатын сүтэрбэтэх, бэт толуу, улахан, сырдык, кырасыабай сэбэрэлээх киһи этэ.

Николай Гаврилович  1930 с. дойду илин өттүгэр Владивосток куоракка байыаннай үөрэҕи бүтэрбит. Өссө үөрэнэ сылдьан коммунист партия чилиэнинэн ылыллыбыт.   Сэбиэскэй Сойуус арҕаа кыраныыссатыгар  Молдавияҕа, погранзаставаҕа сулууспалыы барар. Саха уола кый ыраах  дойдуга тиийэн застава начальнигын солбуйааччынан, онтон өр буолбакка начальнигынан ананар. Биирдэ пограничник уолаттар кыраныысса ааһар өрүһүн биэрэгиттэн маска кыбытыллыбыт саппыысканы булан начальниктарыгар Николай Гавриловичка аҕалан биэрэллэр. Ол саппыысканы Румыния биир аатырбыт үспүйүөнэ суруйбут буолан тахсар. Бу киһи хас да сылы быһа кыраныыссаны ханан таптаабыт сиринэн моһоло суох туораан сылдьар эбит. Ол биир биричиинэтинэн бу суругар: “Мин манан аны 3 хонугунан кэлэн ааһыам, миигин тоһуйаарыҥ”, – диэбитин утарынан ылынан пограничник уолаттар суругу булбут сирдэригэр тоһуур оҥороннор, киһилэрэ олох атын, туох да тоһуура суох сиринэн эрэйэ суох, өрүскэ көҥдөй оту уобан баран киирэн умсан туоруур эбит, өссө эбиитин уҥуор туораан тахсар. Уонна нуучча пограничниктарыгар: “Уолаттаар, мин туораатым! Дьиэҕитигэр баран утуйан хаалыҥ!”, — диэн үөгүлүүр эбит. Бу да сырыыга сурук булбут сирдэригэр тоһуур оҥороору өрөҥкөлөспүттэр. Николай Гаврилович: “Эс, хайдах тоһуур оҥороллорун билэн туран киирэн биэриэҕэй”, — диэн уолаттарын өс киирбэхтэриттэн сонньуйан, бэйэтэ биэрэги үөрэтэр. Өрүс саамай синньигэс сирин булан баран, мин эбитим буоллар манан туоруом этэ дии саныыр уонна эрдэттэн тоһуур оҥоро кэлбитэ, биир киһи биэрэккэ атаҕын уста олорор эбит. Николай Гаврилович бэстилиэтин  харбаан ылан “руки вверх!” диэн хамаанда биэрээтин кытта, олорор киһи хонноҕун аннынан кинини бэстилиэтинэн ытар. Николай Гаврилович тобуга ньир гына түспүтүгэр наадыйбакка, олорор киһини туран эрдэҕинэ ойон тиийэн бэстилиэтинэн төбөҕө охсон дөйүтэр. Бэстилиэт тыаһын истэн пограничниктар сүүрэн кэлэллэр. Ол кэмҥэ Николай Гаврилович атаҕа уйбакка охтон түһэр, тобугар табыллыбыт эбит. Оттон дөйө сытар киһини кэлгийээри гыммыттара, Николай Гаврилович бэстилиэтинэн төбөтүн дьөлө охсубут эбит, киһилэрэ өлөн хаалбыт. Силиэстийэ түмүгүнэн билбиттэрэ, бу киһи Румыния улахан үспүйүөнэ буолан биэрэр. Оттон Николай Гаврилович госпитальга киирэн өр эмтэнэр. Кини атаҕын эпэрээссийэлээбит хирург эппитинэн, инники өттүгэр маннык эчэйиилээх атаҕы быһан иһэллэрэ үһү. Оттон бу сырыыга бу хирург Николай Гаврилович атаҕын өр дьаныһан туран эмтээн атаҕа быһыллыбат, сулууспатыгар төннөр. Ол эрэн 1938 с. Байыаннай медицинскэй хамыыһыйа кинини ити эчэйиитинэн сулууспаттан сыыйан тохтотон кэбиһэр. Николай Гаврилович сулууспатыгар төннөөрү хаттаан сайабылыанньа биэрэр да, хамыыһыйа аһарбат. Кэлин архыыптартан көстүбүт докумуоннартан лейтенант Золотарев кыраныыссаҕа  сулууспалыы кэлиэҕиттэн дьоппуон үспүйүөнэ буолуохтаах диэн КГБ кыраҕы кэтэбилигэр сылдьыбыта биллибитэ. Ол эрэн Золотареву компрометируйдуур туох да суоҕунан биһиги киһибит туохха да түбэспэккэ хаалбыт диэн үөрэбит. Николай Гаврилович 1931с. Н.К.Крупская аатынан Коммунистическай иитии Академиятыгар үөрэнэ киирэр уонна ситиһиилээхтик бүтэрэр.

Онтон ыла капитан Золотарев партия Тирасполь куораттааҕы сэбиэтигэр тэрийэр отделын сэбиэдиссэйинэн, 1939 с. Тирасполь куораттааҕы партийнай кэмитиэт  лекторынан үлэлии сылдьан 1941 сыллаахха партия дьаһалынан Саха сиригэр дьиэ кэргэнин илдьэ көһөн кэлэр. Компартия Облкомугар лекторынан ананан сэрии сылларыгар Сахатын сирин улуустарынан сылдьан лекция ааҕыталыыр, буола турар балаһыанньа туһунан сырдатар. Республика хаһыаттарыгар кини саха буойуннара сэрии толоонугар хорсун быһыыларын туһунан ыстатыйалара бэчээттэнэллэр, дьон санаатын чэпчэтэллэр, сүргэлэрин көтөҕөллөр. Кини “Гвардеец Дмитрий Фещук” диэн ыстатыйата 1942 с. тахсыбыт “Сыны Якутии в боях за Родину” диэн сборникка киирбитэ. Ити сылларга «Кыым» хаһыакка “Артиллерия гвардия-майора”, «Хотугу сулуска» “Эдэр сэрииһиттэр” диэн ыстатыйалара бэчээттэнэллэр. 1944 с. «Социалистическая Якутия» хаһыат 82 №-гэр “Офицер Сырозетдинов” диэн, 1944 с. «Кыымҥа», 181 №-гэр “36 чаас долгуҥҥа”, 233 №-гэр “Хаан уруулуу”  диэн ыстатыйалара, 1945 с. «Хотугу сулуска» «Саха Одер өрүс кытылыгар” ыстатыйата, 1945 с. тахсыбыт “Кыайыы ыһыаҕа” диэн сборникка Николай Гаврилович “Күөх от” диэн ыстатыйата киирбитэ. 1946 с. Николай Гаврилович “Якутский народный праздник Ысыах” диэн ыстатыйата «Социалистическая Якутия» хаһыакка бэчээттэммитэ. 1945 с. Комсомол уобаластааҕы комитетын лекторскай бөлөҕүн салайааччынан үлэлиир. Бу лектордыыр сылларын кини төрөөбүт тылбар төннүбүт сылларым диир эбит этэ. Ол курдук кини уһуга биллибэт Сахатын сирин бары муннуктарыгар тиийэн үлэһит, холкуостаах дьону кытта алтыһыыта сахатын тылын дириҥэтэн билиитигэр, төрөөбүт норуотун номохторун, фольклорун үөрэтэригэр, билиитин хаҥаттарыгар олох оскуолата буолбуттара. Ити кэмнэргэ “Төлкө” романын, “Көмүстээх үрүйэ” сэһэнин сюжеттарын булар Николай Якутскайы 1946 с. ССРС суруйааччыларын сойууһугар чилиэнинэн ылаллар.  .

 1947 сыллаахха Николай Якутскай “Төлкө” романын бастакы кинигэтэ күнү көрөр. Бу үс кинигэлээх роман саха норуотун ыраахтааҕылаах кэм батталыгар олорор устуоруйатын, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин, Саха сиригэр Сэбиэт былааһа олохтонуутун хабар кэми кылаабынай геройдарынан сирэйдээн көрдөрөр.  Роман республиканы биир гына араадьыйанан ааҕыллар, дьон кэтэһэн истэр, уостан-уоска кэпсэл гынар. Роман нууччалыы тылбаастанар. Сэбиэскэй Сойуус уобаластарынан, республикаларынан тарҕанар.  Суруйааччыга ааҕааччылар суруктара хотоҕостуу субуллар. Николай Гаврилович төрөөбүт Харбалааҕар, музейыгар ааҕааччылар суруктара бөҕө хараллан сыталлар. Олор быыстарыгар биир Долженко Надя диэн кыыс хаайыыттан суруйбута баар: “Это книга зародила во мне жизнь., Жизнь добра, счастья, честности, чистоты, человечества, справедливости”, — диир уонна мин хайаан да оскуоланы үөрэнэн бүтэриэҕим диир! Бу үтүө тылынан куһаҕантан тэйиппэтэх оҕолоро “Судьба” романы ааҕан баран хайдах курдук өйө-санаата уларыйбытый! Бу буолар суруйааччы кыаҕа, айымньы күүһэ! Атын омуктар бу үөрэҕэ, сайдыыта суох олохтоох кыра норуот туһунан утаппыттыы ааҕарын ааһан аны санаа атастаһан, сөҕөн-махтайан сурук суруйдахтара үһү! Пермскай уобаластан Оса куораттан хлебоприемнай пуун диэнтэн биир кыыс суруйар: “Книга эта мне очень понравилась. Я ее прочитала два раза, прочитаю еще. Каждый раз узнаю больше и больше о судьбе двух молодых якутов, о судьбе якутского народа и русского. Как тесно они связаны между собой.Русские помогают якутам, якуты русским. … Название этой книге дана очень точно. Тут написана судьба не только двух молодых людей, но и народа. Хочу чтоб вышла вторая книга. Может быть уже написана. Но ее у нас нет в библиотеке. Напишите пожалуйста, вышла или нет вторая книга. Я не успокоюсь, пока не прочитаю вторую книгу. Прежде ничего не знала о якутах, а тут целая книга. Хочется, чтоб побольше написал Николай Гаврилович Якутский о своем народе. Хочется пожелать ему долгих лет жизни и отличного здоровья”.  Маннык курдук, өссө “…Ко мне ходят старушки, им уже 85 лет, и я читаю им “Судьбу” вслух по несколько часов вечерами. Однажды они пришли и спрашивают когда я буду читать эту книгу. Я ответила, что сейчас. А они собрались идти в церьковь за святой водой. А я ответила, что мне не терпится сесть за чтение. И что вы думаете: старушки остались слушать. По их просьбе пишу в издательство, хочу узнать, выйдет ли вторая книга. Старушки очень переживают за Майю и Федора, что я решила их успокоить, сказала “Все у них будет хорошо, они встретятся!” С приветом к вам Т.И.Гудылева и мои старушки. Ивановская область”. Өссө биир сурук: “…Мы, большие почитатели Якутской литературы, преклоняемся перед Вашим талантом, Вашим идейно-убежденным, глубоким видением мира. Вместе с героями Вашего романа “Судьба” мы переживали первые ростки пробуждения революционного самосознания, с героями повести “Золотой ручей” трудились на золотодобывающих приисках Алдана, а позднее, закурили трубку Мира – жили, работали, любили, преживали горести и радости с героями повестей “Искатели алмазов”, “Алмаз и любовь”, “Первая получка” на другой, новой алмазодобывающей отрасли промышленности республики. Ваши произведения – хроника великих свершений и открытий северного края, его людей, представителей различных народов и национальностей. Они злободневны и актуальны, как сама жизнь и потому талантливы. Пусть Ваше перо будет вечно и искрится, как алмаз, даря читателям новые, яркие произведения” начальник Ленского ОРП В.А.Минеев и председатель Бскомфлота П.Н.Винокуров. Издательствоҕа уонна бэйэтигэр кэлбит тыһыынчанан суруктартан сорохторо музейдарга хараллан сыталлар. Олоро сылдьыбыт даачатыгар икки куул сурук баара.

1958 с. Москваҕа буолбут РФ Суруйааччыларын сойууһун сийиэһигэр ССРС Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Леонид Соболев киирии дакылаатыгар РФ литературатын кэнники сыллардааҕы уһулуччу ситиһиитинэн саха суруйааччыта Николай Гаврилович Золотарев — Николай Якутскай “Төлкө” романа буолар диэбитэ да элбэҕи этэр. “Николай Якутскай айымньылара немецтии, английскайдыы,  поляктыы, чехтии, латыштыы, украиналыы, белорустуу, литовскайдыы, эстонскайдыы, молдавскайдыы, кыргызтыы, казахтыы, тывалыы, Индия 12 тылынан тылбаастаммыттара (Тыл үөрэҕин билимин хандьытаата, лингвист-учуонай, түмэт диэйэтэл, СӨ суруйааччыларын сойууһун, РФ Суруналыыстарын сойууһун, Турция Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Васильев Ю.И.).  Оччотооҕу цензура кэмигэр, сайдыылаах судаарыстыбалар бэйэлэрин норуоттарын менталитеттарын таһымыгар эппиэттир, өй-санаа өттүнэн байытар айымньылары эрэ бэйэлэрин тылларынан таһаарары көҥүллүүр кэмнэригэр бачча элбэх омук үрдүктүк сыаналаабыла, Николай Якутскайы норуот суруйааччытын быһыытынан билиммитин туоһута этэ. Оттон дойдутугар Николай Якутскайга 80 сааһыгар эрэ норуодунай суруйааччы аатын иҥэрбиттэрэ…

Николай Якутскайы 1946 с. ССРС Суруйааччыларын сойууһугар чилиэнинэн ылаллар.  1954 с. А.М.Горькай аатынан Литературнай институтка икки сыллаах Үрдүкү литературнай куруска үөрэнэ киирэр уонна 1956 с. бүтэрэр.

Николай Гаврилович кэргэнэ Софья Евсеевналыын уоллаах кыыс оҕоломмуттара. Уолун Николай Гаврилович 18 саастааҕар арахпыт төрөөбүт түөлбэтин Бүлүү эбэтин аатынан Вилюй диэн ааттаабыта. Оттон кыыһын ахтылҕаннаах Сахатын сирин улуу эбэтин аатынан Лена диэбитэ. Харбалаах нэһилиэгин ытык киһитэ, улахан убайбыт, абаҕабыт Николай Гаврилович кэриэһинэн дойдутугар төрөөбүт Дөлөкөйүттэн чугас ийэтин аттыгар хараллан сытар. Кини аттыгар уола юстиция полковнига, юридическай билим хандьыдаата Вилюй Николаевич хараллыбыта. Кини мэҥэ тааһыгар “Родина там, где покоятся предки” диэн эппит тыллара суруллубуттар. Оттон кыыһа Лена Николаевна Израильга олорор. Интернетинэн Саха сирин көтүппэккэ көрөр, барытын билэн олорор. Төһө да 90-чатыгар чугаһаатар хоһоон суруйар, илиитинэн араас маллары оҥорор. Кини “Якутские белые ночи” уонна “Подснежник” диэн хоһоонноро ырыа буолбуттара. Бу үс Золотаревтар хааннарыгар баар төрөөбүт буор тардыыта, бэйэлэрэ да билбэттэринэн, айымньы буолан таҕыстахтара, төрүттэрин дойдутугар тардыстахтара…

       С.Д.Копыленко,

Үөһээ Бүлүү