Нина Дьячковская: «Тылбаас киһини абылыыр күүстээх»

Нина Дьячковская «Исповедь исчезнувших» кинигэтэ күн сирин көрөөт да, «Сыл бастыҥ кинигэтэ: Сибиир-Евразия» Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус «Уус-аран литэрэтиирэ бастыҥ таһаарыыта» номинациятын кыайыылааҕынан буолбута.

Бүгүн биһиги кини маннык ситиһиигэ хайдах кэлбитин, тылбаас үлэтин ымпыгын-чымпыгын туһунан кэпсэттибит.

– Нина Егоровна, эйигин үгүс киһи «Кэскил» хаһыакка уонна Ил Түмэҥҥэ үлэлээбиккинэн билэллэр. Бу сыллар эйиэхэ, суруйар киһиэхэ, туох уопуту биэрдилэр?
– «Кэскил» хаһыат иһинэн икки тылынан тахсар «Учуутал аргыһа» уонна «Учительский вестник» анал сыһыарыыларга сүрүннээн үлэлээбитим. Учуутал идэлээх буолан, суруйар, сырдатар тиэмэбин иһиттэн билэрим эрээри, үөрэх-иитии эйгэтин, учуутал-үөрэнээччи кыһалҕатын киэҥник көрөргө үөрэммитим. Соҕотох ийэ оччолорго элбэх сырыылаах, командировкалаах үлэҕэ ыктаран, оҕолорбун кыайан уһуйааҥҥа, оскуолаҕа таспакка сөбүлүүр эрэдээксийэбиттэн уурайарга күһэллибитим. 90-с сылларга хамнас даҕаны сүгүн кэлбэтэ. Биир үтүө күн кэтэһэ, эрэнэ сылдьыбыт хамнаспыт оннугар быыкаа манньыат курдук кутуу үрүҥ көмүһү биэрбиттэрэ. Миэхэ икки кутуу тиксибитэ, бииригэр чубуку, атыныгар сэлии ойуулаах этэ. Олус хомойбуппун көрөн, саастаах биир идэлээҕим барахсан санаабын көтөҕөн: «Хата, икки кыыскар энньэ ытарҕа буолуоҕа. Хаһан уонна үрүҥ көмүскэ тиксиэххиний?» – диэбитэ. Сарсын оҕолорбун тугунан аһатарбын билбэт да буолларбын, байбыт курдук сананан, көмүспүн кураанах сиэппэр уктан, инникигэ эрэллээх дьиэлээбитим. Чугас дьонум курдук истиҥник санаһар «кэскиллэрим» миигин элбэххэ үөрэппиттэрэ. Ааҕааччы күннээҕи түбүгүн, олоҕун-дьаһаҕын чугастык ылыныы, дьоҥҥо-сэргэҕэ харыстабыллаах сыһыан инники күөҥҥэ турара. Эрэдээктэрбит Нина Иннокентьевна Протопопова миэхэ үксүн дьон туһунан очерк суруйар сорудахтары биэрэрэ, «Суруйан ис, сайыннаххына публицистиканы кыайыаххын сөп», — диирэ. Тылбааска бастакы холонуум эмиэ бу хаһыаты кытта ситимнээх. Нина Иннокентьевна учууталларга анаан Амма Аччыгыйа ахтыыларын нууччалыы тылбаастаппыта.
Кэлин хаһыат эйгэтигэр төннөн, «Өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ – Вся республика» хаһыакка эмиэ икки тылынан суруйар кэрэспэдьиэн быһыытынан үлэлээбитим. Ол кэмҥэ Ил Түмэҥҥэ тылбаас салаатын салайар биллиилээх тылбаасчыт Мария Егоровна Алексеева үлэҕэ ыҥырбыта. Сокуон, салалта-дьаһалта суругун тылбааһыгар сүүрбэттэн тахса сыл үлэлээтим. Норуот хаһаайыстыбатын бары эйгэтин хабар, дириҥ билиини ирдиир, улахан сыраны эрэйэр эппиэтинэстээх сулууспа өйбүн-санаабын, олоххо көрүүбүн, тус бэйэбэр ирдэбилбин барытын сүрүннээбитэ. Сахалыы даҕаны, нууччалыы даҕаны лоп бааччы толкуйдуурга, тылы ырытан чопчу туттарга, үлэҕэ айымньылаахтык сыһыаннаһарга күүстээх тургутууну ааспытым.
– Атын эйгэҕэ сылдьыбытыҥ буоллар, суруйааччы идэтинэн барыаҥ этэ дуо?
– Баҕар, эрдэ саҕалаабыт буолуом этэ. Саҥа учууталлаан эрдэхпинэ, сайыҥҥы каникулга ИПКРО-ҕа кууруска ыыппыттара. Бугаев Николай Иннокентьевич үчүгэй да лиэксийэлэри аахпыта, туһалаах да сэминээрдэри ыыппыта. Өйтөн суруйууга үөрэтии быһыылаах этэ. Учуутал бэйэтэ үчүгэйдик суруйар, санаатын сайа этэр буоллаҕына эрэ, оҕолору үөрэтэр кыахтаах диэн курсааннарга, ааппытын ыйдарбакка эрэ, сочинение суруйтарбыта уонна суруйуубутун ырыппыта. Мин үлэбин: «Бу – бэйэтэ айымньы. Суруйааччы да буолуон сөп. Истэр буоллаххына, хайаан да суруй диэн сүбэлиибин», – диэбитэ. Итиччэлээх сыанабылы ылбыт киһи үөрдэҕим дии. Кистэлэҥ суруйуу буолан, үөрүүбүн биллэрбэккэ хаалбытым.
Кэргэним эрдэ олохтон туораан, баран испит суолум быстан, букатын атын хайысхаламмыта.
– Сорох дьон суруналыыс идэлээх киһи, ама, суруйуо суоҕа дуо, бэл биһиги, атын эйгэ дьоно суруйабыт диэн баардыылаабаттара баар буолар. Онуоха эн тус санааҥ?
– Суруналыыс даҕаны, суруйааччы даҕаны иккиэн литэрэтиирэ эргимтэтигэр сылдьаллар. Ол иһин утумнаах-ситимнээх курдуктар. Айар дьоҕур – айылҕа бэлиэтэ, бэлэҕэ. Киһиэхэ бэриллэр эбэтэр бэриллибэт дии саныыбын. Баары баарынан суруйуу, хорутан ырытыы, иһитиннэрии, итэҕэтии – туспа дьоҕур, сатабыл. Оттон бэйэ көрүүтүнэн, санаатынан салайтаран өйтөн уобарастары айан таһаарыы, ону дьоҥҥо санаа саҕан, туохха эрэ үөрэтэн, сирдээн суруйуу, мин санаабар, айдарыы.
Билигин сааһыран баран оҕо хайдах оонньууруттан чахчы кини дьоҕурун билгэлиэххэ, быһаарыахха сөп эбит дии саныыбын. Бэйэбиттэн ырааппакка эттэхпинэ, мин оҕо сылдьан өйбөр оҥорон көрөн, ону тылбынан ойуулаан, саҥаран, кэпсии-кэпсии, оонньуурбун ордорор этим. Балтыбыныын ону «по воздуху оонньуохха» диирбит. Ол аата куукула таҥыннарбакка, дьиэ-уот туттубакка, барытын тылбытынан кэпсиирбит. Биир сиргэ олорон эрэ аан дойдуну барыырбыт.

Орто Азия дойдуларынан

– Бастакы кинигэттэн итинник ситиһиилэнэр суруйааччы аҕыйах. Онуоха эйиэхэ туох иэйиилэр киирбиттэрэй?
– «Исповедь исчезнувших» диэн нууччалыы суруйбут сэһэним дьылҕата, бэйэтин геройдарын курдук, Орто Азияны кытта ситимнээх буолла. Казах биллиилээх бэйиэтэ, тылбаасчыт Саят Камшыгер казахтыы тылбаастаабыта. Ол казахтыы кинигэттэн Кыргызстан суруйааччыта, педагог-учуонай Кыялбек Акматов кыргызтыы тылбаастаата. Кинигэ атын дойдуларга атын тыллаах ааҕааччыларын булбутуттан үөрэбин. 90-с сыллардааҕы олох көстүүтэ, түһүүтэ-тахсыыта, эрэйэ-кыһалҕата бэйэбэр чугас буолан, ис дууһабыттан ыарыыланан тахсыбыт айымньы. Дьиҥ олоххо тирэҕирэр эрээри, сүрүн дьоруой Маайыс уобараһа оччотооҕу бутуурдаах олоххо мунан, туора дойдуга тиийэн хаалбыт кыргыттар түмүллүбүт уобарастара буолар. Биир киһи олоҕун хайдах баарынан бүүс-бүтүннүү сүһэн ылбыт айымньы буолбатах, ол кэминээҕи баар кыһалҕалары түмэн көрдөрөр. Билиҥҥи да кэмҥэ кыргыттары иитии кыһалҕата сытыытык турар, ити тиэмэни күүскэ туруоран кэпсэтии таһаарыахха наада диэн Михаил Ефимович Николаев миэхэ бэйэбэр этэн турар. Ол туспа кэпсээн.
Биирдэ бастакы бэрэсидьиэн көмөлөһөөччүтэ Николай Барамыгин миэхэ эрийдэ: «Ыйы быһа көрдөөтүм төлөпүөҥҥүн. «Исповедь исчезнувших» ааптара эн эбиккин дии, – диэн күлэр. – Михаил Ефимович ааҕан баран «ааптарын бул, кэпсэтиэм этэ» диэтэ. Онон сотору эрийиэҕэ». Ол кэпсэтии кэнниттэн син балай эмэ бириэмэ ааспытын кэнниттэн, арай айаннаан истэхпинэ, билбэт нүөмэрбиттэн эрийэллэр. Хардараары төлөпүөммүн кулгаахпар даҕайбытым, билэр куолаһым субу араадьыйаҕа саҥарардыы, иһилиннэ. Михаил Ефимович билиҥҥи кэмҥэ сөптөөх тиэмэни таһаарбыккын, кэмпириэнсийэ тэрийиэххэ наада, өссө да кэпсэтиэхпит диэбитэ. Ытык киһи бэйэтинэн ааҕан, сэргээн, тыл көтөхпүтэ миэхэ, саҥа суруйар киһиэхэ – улахан чиэс.
– Тылбаас үлэтэ, ол иһигэр официальнай, тугунан интэриэһиргэттэ?
–Тылбаас киһини абылыыр күүстээх. Үлэлээтэххинэ, ылларан иһэҕин. Норуот хаһаайыстыбатын бары салааларын таарыйар сокуоннары тылбаастыыр бэйэтэ кэрэхсэбиллээх дьыала. Мэлдьи саҥаны баһылаан иһэр курдуккун. Хасыһан сиһилии үөрэтэҕин, идэлээх исписэлиистэри кытта кэпсэтэҕин, сүбэлэһэҕин. Тиэрминнэри оҥоруу букатын даҕаны билим үлэтигэр холоонноох. Онон киһи чуҥкуйбат үлэтэ. Кыараҕас буолуоҕунааҕар, төттөрүтүн киһи сиппэт. Ыарахан, сылаалаах. Сахабыт тыла сүппэтин, сайдарын, дьыала-куолу истиилигэр байарын туһугар сыралаах уонна туһалаах үлэ.

«Ааптары нөҥүөлээн аһара түһэр сатаммат»

– Тылбааска ааптары кытары биир сүбэнэн үлэлиигин, тугу эмэ уларытыаххын сөп дуу?
– Ааҕааччыга интэриэһинэй буоллар ханнык диэн санаанан салайтарабын. Казахстан суруйааччыта Сауле Досжан «Миллионер из аула» диэн сэһэнин сахалыы тылбаастаабытым. «Соһуччу байбыт миллионер» диэн аатынан тахсыбыта. Астанаҕа, Алматы куоракка Саят Камшыгеры кытта бибилэтиэкэлэргэ, оскуолаларга ааҕааччылары кытта көрсүһүүлэргэ сылдьыбытым. Оскуола үөрэнээччилэрэ, улаатан эрэр оҕолор ити кинигэни сөбүлээн ааҕалларын истибитим. Подстрочнигын ааҕан баран бэйэм олус сөбүлээбитим. Биһиги сэбиэскэй оҕо кэминээҕи кинигэлэрбитин санатар, элбэххэ үөрэтэр, такайар айымньы. Билигин итинник кинигэлэри «мотвациялыыр, үтүөҕэ угуйар, кыаҕы уһугуннарар» дииллэр.
Тылбааска ааптар тыына баар буолуохтаах, суруйар истиилэ, тылын дорҕооно тутуһуллуохтаах. Онон тылбаасчыт артыыс курдук айымньы ааптарын уобараһыгар, киэбигэр киирэр. Кини настарыанньатын таба тайанан, тугу тиэрдиэн баҕарбытын өйдөөн оҥорор. Биллэн турар, икки тыл култууратын толору баһылаабыт буоллаххына эрэ, туруору тылбаастан куотунаҕын. Ардыгар үлүһүйэн бэйэҥ фантазияҥ арыллан хаалар. Ааптары нөҥүөлээн аһара түһэр сатаммат. Тылбаасчыт суруйуута уонна суруйааччы тиэкиһэ ааҕааччыга биир тэҥник дьайыахтаах. Бу тылбааска сүрүн ирдэбил дии саныыбын.
– Казахтар, кыргыстар тылбааскын хайдах ылыннылар?
– «Исповедь» казахтыы тылбааһын презентацията-биһирэмэ Астанаҕа аан дойдутааҕы кинигэ быыстапкатын чэрчитинэн ыытыллыбыта. Бэчээттээн таһаарбыт кинигэ кыһатын булан атыылаһаары гыммытым атыыга суох эбит. Быыстапкаҕа анаан сүүрбэ устууканы ордорбуттара көрдөрөн туран бүппүтэ. Тахсаат, балтараа ыйынан барыта атыыламмыт. Тылбаасчытым Саят Камшыгер бэйэтэ да соһуйбут этэ. Казахстан национальнай бибилэтиэкэтигэр буолбут көрсүһүүгэ биир устудьуон кыыс кэлэн миигин ыга кууһан ылан, ийэни хайдах да буолбутун иһин омнуолаабакка, «безусловная любовь к матери» көрдөрбүккэр махтанабын диэн ытамньыйбыта, соһуппута. Барахсаны, иһигэр туох эрэ аймыыр курдуга… Онтон биир оскуолаҕа кырдьаҕас учуутал көрсүһүү кэнниттэн чугаһаан кэпсэппитэ: «Это не просто повесть, а летопись истории. Все так и было», – диэбитэ. Ол кэмҥэ дойдуларыгар буолбут быһыыны-майгыны эттэринэн-хааннарынан илэ-чахчы билбит дьон олус чугастык ылыммыттара миигин долгуппута.
Кыргызстааҥҥа Бишкеккэ Музыкальнай-педагогическай университекка буолбут көрсүһүү – биир умнуллубат чаҕылхай түгэним. Инсценировка бэлэмнээбиттэр этэ. Эрдэттэн ааҕан, устудьуоннар, преподавателлэр мөккүһэн икки лааҕырга арахсыбыттара биллэрэ. Ким эрэ Маайыһы буруйдаан, ким эрэ аһынан, мунаарар түгэннэрин быһаараары, элбэх ыйытыылары биэрбиттэрэ аһаҕас кэпсэтиигэ кубулуйан олус истиҥ көрсүһүү ааспыта.
Казахстаҥҥа да, Кыргызстаҥҥа да сырыыларбар миэхэ тирэх, кынат буолбут, кинигэбэр киэҥ аартыгы арыйсыбыт чугас дьоммор, доҕотторбор махтанабын. Айымньым казахтыы тылбаастанарыгар олук уурбут саха биир чаҕылхай бэйиэтэ Мария Решетникова-Арылы Дуйдаах, «Айар» кинигэ кыһатын эрэдээксийэтин салайааччы Надежда Андросова, суруйааччы Евдокия Иринцеева-Огдо, этнопедагог Еремей Чиряев, СӨ үтүөлээх суруналыыһа Надежда Аргунова, телеоператор Иван Семенов, атын эйгэ араас идэлээх үлэһиттэрэ А.С. Иринцеев, Н.П. Москвитина, С.В. Чиряева, М.А. Стручкова, Л.Ф. Васильева – бары түмсэн, биир киһи курдук буолуубут кинигэҕэ таптал төрдө дии саныыбын.

– Бэйэҥ сөбүлээбит эрэ айымньыгын тылбаастыырыҥ буолуо.  Оттон сакааһынан кэлбит тылбаас сүрэххэр син биир чугас?
– Оннук. Бэйэм чугастык ылыннахпына эрэ. Сакааһы даҕаны мээнэ ылсыбаппын. Атын киһи киэбигэр киирэн ис кыаххын таһаарар ыарахан.
– Тылбаас идэтин ыарахаттара туохханый? Эйиэхэ бэйэҥ айан суруйарыҥ чугас дуу, эбэтэр тылбаас?
– Тылбаас үлэтэ мэлдьи болдьохтоох буолар. Тус бэйэм ону ыарырҕатабын. Айан суруйарбын ордоробун.
– Кистэл буолбатах буоллаҕына, инникитин ханнык улахан айымньыны тылбаастыыр былааннааххын?
– Айар үлэбэр хаһан даҕаны тугу да былааннаабаппын. Испэр саныыбын, толкуйдуубун. Тугу эрэ сөбүлүүбүн, оҥоруохпун баҕарабын. Былаан, отчуот, болдьох илиибин-атахпын баайар, санаабын тууйар. Онон тахсар тахсыа, хаалар хаалыа.
– Оттон уус-уран айымньыны? Үлэлээбит, кэргэн, ийэ буолар дьолун билбит Эдьигээн сирин туһунан тугу эмэ суруйуоххун сөп дуу?
– Үксүн уулуссаҕа соҕотох хааман истэхпинэ араас идиэйэ төбөбөр көтөн түһэр. Бэлэм кэпсээннэр, уобарастар айыллан тахсааччылар. Суруйарбын билэр дьон эдэр эрдэхпиттэн кэпсээннэ суруй дииллэр. Ону мин дьоҥҥо арылларбыттан, ис санаабын таһаарарбыттан туттунар этим. Ханнык баҕарар айымньы туохха эрэ сирдиир идеологиялаах буолуохтаах диэн бэйэм ирдэбиллээхпин. Ону чуолкайдык өйдүүр буоллаххына, дьиҥнээх айымньы тахсар. Эдэр сылдьан саныыр этим, олоҕу толору билбит киһи туохха эрэ дьону үөрэтэр, угуйар, уһуйар көҥүллээх, бырааптаах диэн. Дьиҥэр, эдэр да киһи этэрэ элбэх буоллаҕа дии. Баардаах баппат дииллэр. Оттон мин тыл күүһүттэн тоҕо эрэ куттанар этим. Ону наһаа эрдэ өйдөөбүтүм. Сааһырыахпар диэри суруйбатах төрүөтүм – ити. Ол кэмтэн олохпор арааһы көрсөн кэллим, тугу эрэ тулуйдум, уйдум, туохтан эрэ бүдүрүйдүм. Кэпсиирим элбэх.
Эдьигээн элбэҕи санатар. Намылы, бүччүм санаабын таайбыккынан, киирбэт күннээх Хоту дойдуга хаалбыт ыра санааларбын эккирэтэн, кэрчик кэпсээннэри суруйа сылдьарбын үллэстиим.

Киһи айылгытынан икки өрүттээх

– Эйигин сахалыы наһаа уран тыллаах дииллэрин истэбин, ийэ тылгынан улахан кээмэйдээх айымньыны күүтэбит дуо?
– Бэйэм даҕаны оннук баҕалаахпын. Урут аҕам кэпсээбиттэрин үөрэтэ сылдьабын. Биһиги аҕабыт, бу санаатахха, ураты көрүүлээх, букатын сэбиэскэй тутулга сөп түбэспэт, атын кэмҥэ олоруохтаах киһи эрдэ төрөөн хаалбыт эбит. Дьэ, ситэн, саҥардыы өйбүн тутан эрдэхпинэ, олохтон барбыта. Аҕам тыыннааҕар үчүгэйдик кэпсэппэккэ, ис санаатын билбэккэ хаалбыппыттан наһаа хомойобун. Бэйэтин кэмигэр үөрэхтээх, билиилээх киһи этэ. Историк буолан, аахпыта, билэрэ да элбэҕэ бэрдэ. Дьонун дьиэтин үрдүгэр бобуулаах саха суруйааччыларын айымньыларын кистээн уура сылдьыбыт эбит. Оҕо сырыттахпына илдьирийбит хахтаах, Арбита хоһооннорун хомуурунньугун көрдөрбүтүн өйдүүбүн.

– Эдьиий Дора кинигэтин нууччалыы саҥардыбыккын, дьикти, ити тылынан ааҕааччылар олус күүстээхтик, туох да быһаарыыта суох ылыммыттар. Ону ити кинигэни Москубаттан кытта ирдииллэрэ туоһулуур. Төһө уустук этэй тылбаастыыргар?
– «Кэскилгэ» үлэлии сырыттахпына, редакторбыт Нина Протопопова Эдьиий Дораны ыҥыран эрэдээксийэ үлэһиттэрин кытта көрүһүннэрбитэ. Ол саҕана Нина Иннокентьевна кини туһунан кинигэ суруйа сылдьара. Кэпсэтии кэнниттэн Дора Иннокентьевна эмискэ миигин илиибиттэн туппута уонна туһаайан эппитэ: «Эйиэхэ эмиэ суруйтарыахтара. Билигин буолбатах…», – диэн. Оччолорго ону мин өйдөөбөтөҕүм.
Арааһа, Евдокия Иринцеева-Огдо кинигэтин тылбаастыырбын эппит быһыылаах («Эдьиий. Верховная шаманка трех миров»). Ураты киһи туһунан ураты тыыннаах кинигэ буолан, үлэтэ даҕаны ураты этэ. Ис-испиттэн иэйии киирэн, арыллан туран биир ый устата үлэлээбитим. Барытыгар кыттыгастаах курдук чугастык ылынан, мүччүргэннээх сырыыларга ыгылыйан, көрүдьүөстээх түгэннэргэ күлэн, хараастыылаах быһылааннарга ытаан, дууһам нөҥүө аһардыбытым.

– Улахан, эппиэттээх үлэҕэ ыктардаргын да, оҕолоргун бэйэҥ атахха туруортаабыт Ийэ, Эбэ быһыытынан ыллахха, кытаанах, күүстээх кыахтаах буолуох курдуккун эрээри, дьүөгэлэриҥ эн сымнаҕас майгылааххын бэлиэтииллэр. Онтуҥ олоххор туһалыыр дуу, оттон айар үлэҕэр төһө тирэх буоларый?
– Киһи айылгытынан икки өрүттээх дии саныыбын. Үрүҥэ, харата, хайата баһыйарынан, сүрүннэнэр. Олоҕор араас түһүүнү-тахсыыны көрсүбүт киһи, баҕарбатаҕын да иһин, кыһалҕаттан буһан-хатан кииллийэр, эбии чиҥиир. Онон ханнык эрэ түгэҥҥэ кытаатан биэрэҕин. Ол туһалыыр. Оттон ханнык да түгэҥҥэ үтүө сыһыаны өрө тутуу хаһан баҕарар бигэ тирэх буолар. Олоххо даҕаны, айар эйгэҕэ даҕаны.