Номофобия – аныгы кэм мөкү көстүүтэ

Ханна эрэ хойутаан, дьиэҕиттэн сып-сап хомунан тахсан баран оптуобус тохтобулугар тиийэн иһэн тохтуу түһэҕин – бачча ыксалга төлөпүөҥҥүн дьиэҕэр хаалларан кэбиспиккин! Дьэ уонна хайыыгын: төнүннэххинэ болдьоммут көрсүһүүгэр чахчы хойутуугун, оттон төлөпүөнэ суох… Бары кэриэтэ түбэһэ сылдьыбыт түгэммит буолуо?

Кырдьык, биир дьоҕус тэрилгэ олохпут үгүс эйгэтэ хатаммыт үйэтэ үүннэ. Кылгас да кэмҥэ төлөпүөнэ суох хааллахха, тугу барытын куоттарыах курдуккун. Сорох дьоҥҥо бу тэрилэ суох хаалыы куттала дьиҥнээх ыарыыга кубулуйуон сөп. Бу психологичес­кай тутулукка киириини туспа ыарыынан ааттыахха сөп – номофобия – аныгы кэм биир саҥа көстүүтэ.

ДЬИҤНЭЭХ ЫАРЫЫ ДУО?

Номофобия английскай тылтан киирбит тиэрмин – nomophobia, ол эбэтэр no mobile-phone phobia. Кылгас да кэмҥэ төлөпүөнэ суох хаалыыттан куттанар, аһары долгуйар турукка киириини ааттыыллар. Үөһээ этиллибит түгэн ыарыы сибикитэ буолбатах, кырдьык, төлөпүөнэ суох дьиэттэн тахсыбыт киһи улахан моһуокка түбэһиэн сөп. Холобур, кумаа­ҕы харчыта суох буолуон сөп – мэлдьи төлөпүөнүнэн эрэ төлөһөр үгэстээх дьон аҕыйаҕа суохтар. Аны төлөпүөнүгэр туттар докумуоннара угуллубут буолуохтарын сөп.

Ол эрэн, төлөпүөн олоххо сабыдыалын күүркэтии эмиэ элбэхтик көстөр. Ити холобурбутун өссө биирдэ көрүөҕүҥ. Сиэбигэр оптуобуска төлөһөр харчылаах, көрсөр киһиҥ ханна баарын чопчу билэр, ирдэһэр соруга электроннай тэрилэ суох быһаарыллар буоллаҕына, бу киһи кылгас кэмҥэ төлөпүөнэ да суох ханна эрэ баран кэ­­лиэн сөп ээ.

Номобофобия туругар киирбит киһи итини аахсыбат. Кини сиэбигэр хайаан даҕаны төлөпүөнэ баар буолуох­таах, куруутун тэрилэ олорон хааларыттан куттанар, туох баар мессенджер, социальнай ситим сэрэтиилэрэ холбоно сылдьаллар, оннооҕор утуйарыгар төлөпүөнэ уунан тиийэр сиригэр сытар буолуохтаах.

Икки тыһыынчаттан тахса киһиттэн турар бөлөҕү чинчийии түмүгүнэн, ордук ыччакка уонна эр дьоҥҥо тарҕаммыт эбит. Ол курдук, 14-20 саастаах дьон ортотугар төлөпүөнэ суох хааллахтарына аһары долгуйар турукка киирэр дьон ордук элбэх. Дьахталлар уонна эр дьон төлөпүөнүнэн тэҥҥэ туһаналлар эбит эрээри, эр дьон төлөпүөн “хабалатыгар” ордук ылларымтыа эбиппит. Төлөпүөнэ суох кэми холкутук атаарар дьон үксэ смартфонунан буолбакка, судургу “ку­­нуопкалаах төлөпүөнүнэн” туһанары ордороллор. Эрдэ психическэй доруобу­йаларыгар кыһалҕалаах дьон ордук күүскэ ыллараллара бэлиэтэммит.

Быраастар номофобияны дьиҥнээх патологиянан ааҕаллар эрээри, үгүс дьоҥҥо бу турук ыарыы буолбатах, олоххо мэһэйдиир үөрүйэх буолуон сөп диэн этэллэр. Ол эрэн, сорох дьон төлөпүөнэ суох хааллахтарына тыыннара хаайтарар, ханна баалларын өйдөөбөт буолуохтарыгар тиийэ куттанар турукка кии­­риэхтэрин сөп. Бу курдук иэдэйбит киһини уһун терапия эрэ өрүһүйүөн сөп.

ХАЙДАХ УТАРЫЛАҺЫАХХА СӨБҮЙ?

Төлөпүөн кыайан арахсыбат тэрилгэ кубулуйар уратыта биир судургу быһаарыы­лаах – олус элбэх үлэни оҥорор кыахтаах тэрилгэ кубулуйбута. Ол иһин, смартфон сорох үлэтин атын тэрилинэн солбуйуу бэрт көдьүүстээх буолуон сөп. Холобур, сотору-сотору сиэптэн орообот туһугар хары чаһытын иилиниэххэ сөп. Төлөпүөҥҥэ кинигэ ааҕаргытын сөбүлүүр буоллаххытына, кумааҕы кинигэнэн эбэтэр электроннай чэрэниилэ экраннаах тэрилинэн солбу­йар көдьүүстээх. Хараххытыгар буортута кыра буолуо. Элбэх бириэмэни ылар сорох сыһыарыыларгытын сотторон баран, хас да күҥҥэ биирдэ саҥаттан туруоран туһаныы элбэх киһи туттар ньымата буолбут. Уопсайынан, дэҥ кэриэтэ туттар сыһыарыыларгытын сотторон кэбиспит ордук – интэриниэт сыаната, түргэнэ маннык туттууну көҥүллүүр буоллаҕына.

Биир улахан быһаарыныы – төлөпүөнү түүн тэйиччи сиргэ ииттэрии. Оннук айылаах суһал туттуу түүн аайы үөскээбэт (буолар да түгэнигэр аҕыйах хардыыны оҥорор уустук буолбатах). Дьиҥнээхтик тутулуктаныы буулаабыт буоллаҕына, бу хардыылар сөптөөх турукка төннөргө көмөлөһүөхтэрэ. Туһалаабатах түгэнигэр, туругу уустугурдубакка, испи­­сэлиистэргэ көрдөрбүт ордук.

ЫЛЛАРЫЫ СИБИКИЛЭРЭ

Бу түһүмэххэ тиийбит ааҕааччы “миэхэ бу үөрүйэх баар дуо?” диэн ыйытыкка ылларбыт буолуохтаах. Дьэ, ону тургутан көрүөҕүҥ. Ыйыллыбыт сибикилэртэн сороҕун бэйэҥ күннээҕи олоххор бэлиэтээтэххинэ, бэйэ бодону тардынар оруннаах диэн билиниэх тустааххын.

– Утуйан тураат, тута төлөпүөҥҥүн хасыһаҕын.
– Утуйаргар эмиэ төлөпүөҥҥүн көрөҕүн.
– Түүн уһуктар түгэҥҥэр эмиэ төлөпүөн үрдүгэр түһэҕин.
– Сөмөлүөккэ, киинэҕэ, тыйаатырга араарар туһунан биллэриини тутуспаккын.
– Иитиитэ 30% хааллаҕына ыгылыйан бараҕын.
– Оннооҕор бөх тоҕо тахсаргар ылбатах буоллаххына, долгуйан ылаҕын.
– Дьону кытта көрсүһүүгэ тиийэн баран төлөпүөҥҥүттэн арахсыбаккын.
– Атын хоско хаалбыт буоллаҕына, ыгылыйан ылаҕын.
– Ким эрэ суруйдаҕына, тутатына хоруйдуургун ордороҕун.
– Туох эрэ биир соруктаах арыйан баран, атын сыһыарыыларга аралдьыйан, өр кэмҥэ төлөпүөҥҥэ “тимирэҕин”.
– Сибээс операторыттан ситим араҕыстаҕына, барар сиргин билбэт буола долгуйаҕын.

Биллэн турар, бу сибикилэртэн сороҕо эрэ баар буоллаҕына, долгуйар төрүөт суох – олохпут ирдэбилэ оннук буоллаҕа, төлөпүөнэ суох элбэх үлэ харгыстанар. Ол эрэн, элбэх пууну кытта сөбүлэспит буоллаххына, эн ылларбыт буолуоххун сөп.