Номоххо киирбит ЯК-9 макыата – Хаптаҕайга

Кэлиҥҥи кэмҥэ айылҕаттан айдарыылаах сатабыллаах саха дьоно мастан, муустан, тимиртэн араас оҥоһуктары оҥорон соһутар буоллулар.

Ол оҥоһуктары көрөн баран, “саха сатаабатаҕа суох” диэн бэргэнник да этэллэр эбит дии саныыгын.

Бүгүн “Сатабыл” рубрикаҕа ыалдьыттыыр Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хаптаҕай нэһилиэгин олохтооҕо, тимир ууһа Савва Иванов.

2022 сыллаахха толкуйдаммыт идиэйэ

— Савва Иванович, дьиэҥ тэлгэһэтигэр субу көтөн тахсыах курдук байыаннай сөмөлүөтү оҥорон таһааран, бар дьоҥҥун соһуттуҥ дии. Хайдах сөмөлүөт оҥорор толкуй киирбитэй?

— Кыһын ОДьКХ-ҕа үлэлиибин, сайын уоппускабар уһанабын. Тимиринэн уһанаарыбын, бэйэм кыахпын салгыы сайыннараары, социальнай хантараагынан дуогабардаспытым.

Сөмөлүөппүн өссө 2022 сыллаахха толкуйдаабытым. Онтон Улуу Кыайыы 80 сылыгар анаан оҥоруом диэн тохтообутум. Ол кэмҥэ интэриниэти хасыһан сөмөлүөтү үөрэппитим. Онтон муус устар бүтэһик күннэригэр нэһилиэгим баһылыгар Иван Зыковка “Улуу Кыайыы 80 сылыгар анаан тимиринэн байыаннай сөмөлүөтү оҥороору гынабын. Онно матырыйаалынан көмөлөһөргүт буоллар” диэн этиилээх киирэ сылдьыбытым. Баһылыгым тута сөбүлэһэн, матырыйаал атыыласпытым. Уолбун уонна табаарыспын Василий Яковлевы кытта биир сүбэнэн сөмөлүөппүн оҥорон барбыппыт. 20 саастаах уолум Камчаткаҕа баахтанан үлэлиир. Онон уоппуската түбэспитэ. Василий оскуолаҕа асчыт көмөлөһөөччүтүнэн үлэлиир. Онон бириэмэ буллар эрэ, миэхэ сүүрэн кэлэрэ. Сүрүн сүбэһитим — кэргэним. Үс оҕолоохпут. Икки кырам — кыргыттар.

Аһаҕас халлаан анныгар

— Мастарыскыайдааххын дуо? Ханна, хайдах уһанныҥ?

— Мастарыскыайбын дьэ туттаары сылдьабын. Онон сөмөлүөппүн тэлгэһэбэр аһаҕас халлаан анныгар оҥордум. Сылаас күн-дьыл туран биэрэн, үлэлииргэ табыгастаах этэ. Тимири быһыы, таҥыы, иһэрдии — тэлгэһэттэн тэйбэккэ оҥоһулунна. Сүрүннээн профильнай ылтаһын тимир турбалары таҥан, иһэрдэн оҥордум. Матырыйаалы Аллараа Бэстээх маҕаһыыннарыттан атыыласпытым.

Кыл мүччү баттаспатым…

— Хаартыскаҕа көрөн кэбистэххэ судургутун иһин, сүүнэ улахан сөмөлүөт буолуо?

— Кынатын устата — 8 м тахса. Кутуругуттан төбөтүгэр диэри уһуна — 7 м. Бу Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕанааҕы номоххо киирбит ЯК‑9 сөмөлүөт макыата. Оҥоһуута олус судургу. Тимир кырааскатынан ыстаран кырааскалаабытым (краскопульт). Хас да дьүһүнү холбообутум: от күөх, хара, маҥан, кыһыл өҥ. Аллараа Бэстээхтэн 5 л кыраасканы атыыласпытым. Хаары-ардаҕы тулуйар кырааска. Кырааскалааһыҥҥа биир күн барбыта. Биир суукка устата куурбута. Үлэбин ыам ыйын 1 күнүгэр саҕалаабытым уонна ыам ыйын 9 күнүгэр бүтэрбитим. Хомойуох иһин, сөмөлүөтүм параакка кыттыбакка хаалла. Кыл мүччү баттаспатым.

Маҕаһыыннар өрөөн хаалан

— Ол кыаллыбатах төрүөтэ тугуй? Син барытын оҥоро сатаабытыҥ кэннэ?

— Бырааһынньыктарынан сибээстээн, уһун өрөбүллэри учуоттаабатахпын. Маҕаһыыннар сабыылаах буолан биэрбиттэрэ. Ол иһин бииртэн биири кэтэһэн, үлэм уһаан-кэҥээн хаалбыта. Дьиҥэр, тоҕус күн иһигэр бүтэрбитим. Эрдэ соҕус дьаһаммытым буоллар, ЯК‑9 сөмөлүөтүм үбүлүөйдээх парааты биллэ киэргэтиэ хаалла.

Павловскайга — “Катюша”, Хаптаҕайга — ЯК 9

— Төһө да хойутаатар, сөмөлүөтүҥ суруйбут суруккун кытта социальнай ситимнэринэн тарҕаммыт аҕай этэ дии.

— Ити сөмөлүөтүм бүппүтүн туһунан иһитиннэрии ыыппытым дьон дьүүлүгэр киэҥник тарҕанан хаалла. Дьиҥэр, улаханнык биллибэккэ-көстүбэккэ, нэһилиэкпэр Улуу Кыайыы 80 сылынан өйдөбүнньүк-бэлэҕи уунаары гыммытым. Чэ, туох буолуой? Ийэ дойдуну көмүскээччи сыла, Улуу Кыайыы 80 сыла сылы эргиччи бэлиэтэнэллэр буоллаҕа. Онон сөмөлүөтүм биир эмэ тэрээһининэн сибээстээн, Кыайыы болуоссатыгар сиэри-туому тутуһан миэстэтин булуо буоллаҕа. Ханан турар сирин быһаарса иликпит. Олохтоох дьаһалта быһаарыаҕа. Ыаллыы нэһилиэктэргэ эмиэ Улуу Кыайыыга туһуламмыт Аҕа дойду Улуу сэриитин тиэхиньикэлэрин макыаттара үгүс. Ол курдук, Аллараа Бэстээххэ — тааҥка, Майаҕа — бууска, Павловскайга — “Катюша”. Үбүлүөйдээх улахан тэрээһиннэргэ дьон көрдүн диэн бу нэһилиэктэр салалталара айан трассатын аттыгар туруоран кэбиһэллэр. Аны биһиэхэ, Хаптаҕайга, ЯК‑9 истребитель-сөмөлүөт туруоҕа.

Эһээтэ мас ууһа

— Савва Иванович, төрүттэргэр уустар бааллар дуо? Бүтүн сөмөлүөтү оҥорон таһаарбыт киһи соҕотохто биллэн-көстөн хааллаҕыҥ. Мантан инньэ эйиэхэ сакаас хото киирэрэ буолуо…

— Оннук. Эһээм мас ууһа этэ. Мин эмиэ кинини батан, маһынан уһана сылдьан баран, тимиргэ көспүтүм. Сөмөлүөппүн кэлэн көрө сылдьан “дьэ, мантан инньэ эн биһикки кэпсэтиэхпит, былаан үгүс…” диэччи дьон баар буоллулар.

Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕана сэбиэскэй биир мотуордаах истребитель-бомбардировщигы — ЯК‑9 сөмөлүөтү А. С. Яковлев салалтатынан Конструкторскай бюро оҥорбут. Бу сэрии кэмигэр саамай киэҥник тарҕанан оҥоһуллар сэбиэскэй бомбардировщик-истребитель эбит. Сөмөлүөт 1942 сыл алтынньытыттан 1948 сыл ахсынньытыгар диэри оҥоһуллубут. Үгүс докумуон чахчытынан, уопсайа 16 769 ЯК‑9 сөмөлүөт оҥоһуллан сэриигэ кыттыбыт (1942 сылтан 1945 сылга диэри — 14 579 сөмөлүөт). Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыыны уһансыбыт аатырбыт байыаннай тиэхиньикэлэртэн биирдэстэрэ аны Мэҥэ Хаҥалас Хаптаҕай нэһилиэгэр баар буолла. Бу сөмөлүөтү хаптаҕайдар Кыайыы болуоссатыгар бэс ыйын 22 күнүгэр — Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыт күнүн бэлиэ тэрээһинигэр туруоруохтарын сөп эбит.

…Ити курдук, уус дьон сыдьааннара Савва Иванов Улуу Кыайыы 80 сылынан дойдутугар бэриниилээх киһи буолан, үйэлэргэ хаалар өйдөбүнньүгү оҥорон, төрөөбүт Хаптаҕайын дьонугар-сэргэтигэр дьоһуннаах бэлэҕи уунна.