Норуот педагогикатын ыллыктарынан

2023 сыл иккис аҥаарыттан Саха сирин оскуолаларыгар 15 норуот педагогикатын лабаратыарыйата тэриллибитэ. Бу ситими Н. К. уонна  А. Г. Чиряевтар ааттарынан Дьокуускай куорат национальнай гимназиятын иһинэн “Олох үөрэҕэ” норуот педагогикатын Киинэ салайар. Лабаратыарыйалар былырыын юридическэй өттүнэн оннун булбут Экодухуобунас ассоциациятын иһинэн киирэн айымньылаахтык үлэлииллэр.

Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бэдьимэ орто оскуолата педагогическай билим дуоктара, бэрэпиэссэр, Арассыыйа наукатын үтүөлээх үлэһитэ Николай Дмитриевич Неустроев аатын дьоһуннук сүгэр. Санааҥ көрүҥ эрэ, кини 63 педагогика билимин хандьыдааттарын, 5 билим дуоктарын иитэн, бэлэмнээн, көмүскэтэн олох сырдык суолугар көтүппүт үтүөлээх. Олохпор сүбэһитим, атомщик, тиэхэньиичэскэй билим хандьыдаата “Экодухуобунас Кут Дабаан тускула” сайдыы саҥа үктэлин ааптара Иоганн Егорович Максимов сөҕөр да сөҕөр, махтанар, мэлдьитин кини туһунан кэпсиирэ кулгаахпар иһиллэр.

“Норуот педагогикатын ыллыктарынан” диэн олохтоох оскуола нэһилиэгин кытта биир ситиминэн тэрийбит Ыал Сэһэнин истэ, сайда диэн биэс буолан тиийдибит: М. К. Аммосов аатынан ХИФУ Педагогическай институтуттан Николай Дмитриевич төрөппүт оҕото Анна Николаевна Неустроева, эмиэ онтон Алина Алексеевна Кожурова, Дьокуускай куорат 38 №-дээх орто оскуолатыгар тэриллибит “Күн” норуот педагогикатын лабаратыарыйатыттан Мария Егоровна Прокопьева, Наталья Александровна Иванова уонна мин Татьяна Жиркова.

Бу үтүө сэһэни оскуола иитэр үлэтигэр дириэктэри солбуйааччы Екатерина Николаевна Попова этиибитин истэн, сүүрэн-көтөн тэрийдэ диэн билэр киһи быһыытынан этэбин.

Бу күн Бэдьимэҕэ икки сиринэн биэс ыал оҕотун иитэр үтүө үгэһин кытта билистибит, иһиттибит. Саха төрүт сиэринэн-туомунан көрсөн, биһигини сэттэ оҕолоох Андреевтар дьиэ кэргэн, ийэ, далбар хотун Саргылана Афанасьевна кыра кыыһа Нарыйааналыын онно тута сып-сылаас алаадьыны кутан күндүлээтилэр. Оскуола төрөппүтүн сүбэтэ бу курдук эйгэни тэрийиигэ сылаас, истиҥ сыһыаннааҕа дьэҥкэтик көстөр. Ийэ, аҕа оҕолорун сиэтэн оскуоланы кытта биир утум ситимнээхтэрин туоһутунан — “Ийэлэр” ырыа ансаамбыллара буолар. Биһиэхэ анаан намыын-нарын ырыаларын утары уунан ыллаан бэлэхтээтилэр.

Дьиэ кэргэн түмэлэ түмэр

Биһигини ыалдьыттары тиийэппитин кытта саха балаҕаныгар Неустроевтар дьиэ кэргэн түмэллэригэр сирдээтилэр. Ыал аҕа баһылыга Василий Иннокентьевич, кэргэнэ мааны далбар хотун Зоя Дмитриевна балаҕан туттан дьоннорун-төрөппүттэрин олохторун, кинилэр хаалларбыт дьиэ кэргэн үйэлээх баайын барытын биир сиргэ мунньан чөкөппүттэрэ инникилээх, кэскиллээх дьаһал диэн олус үөрэ, барытын сэргии көрдүм. Уонна хас биирдии саха киһитэ бу курдук тэлгэһэтин иһигэр уруккуну билиҥҥи кэми кытта ситимнээн өбүгэтигэр ытыктабылы олохсутуохтаах дии санаатым.

Василий Николаевич сахалыы таҥнан, көмүлүөк оһоҕун сырдьыгыначчы оттон дөлүһүөн, кучу итии чээйдээх көрүстэ. Кинилэр бииргэ төрөөбүт 11‑дэр, ийэтэ тарбаҕар талааннаах норуот иистэнньэҥэ эбит.

Бу ыал биир сүрүн уратытынан, манна баар оччотооҕу кэм малын-салын, туттар тэрилин — ыал баай кэллиэксийэтин үөрэнээччилэргэ иҥэрэн, араас чинчийэр үлэнэн дьарыкка сирдиир эбиттэр, оҕолор Арассыыйаҕа тиийэ НПК-ларга кыттыбыттарын олус үөрэ кэпсииллэр.

Ыал үөрэҕэ

Кыыс оҕону ийэ буоларга иитии, уол оҕону аҕа буоларга иитии улахан суолталаахтар. Оҕобутун иитэрбитигэр бу улахан сорукпут уонна кыһалҕабыт. Өскөтүн, иитии 70% сөптөөхтүк тэрилиннэҕинэ, үөрэхтээһин 30% бэйэтэ ситэн кэлиэҕэр итэҕэйэбит. Педагогика аҕата, биллиилээх этнопедагог Шалва Аманошвили мэлдьитин этэр: “Дети учатся там — где их воспитывают”.

Бэдьимэлэр ыал үөрэҕин төрүкү тута сылдьар дьоһун дьон. Биир дойдулаахтара ыал хараанньыта, учуутал-суруналыыс, СӨ “Ытык Сүбэ” чилиэнэ Любовь Семеновна Аргунова билиҥҥэ диэри үөрэтэн-иитэн-такайан кэлбит дьоно кинилэр буоллахтара. Бу күн кинилэр, биэс ыал билиҥҥи — аныгы кэмҥэ, оҕону иитэр үгэстэрин сэһэргээтилэр.

Мордискиннар дьиэ кэргэн, эбээ Екатерина Николаевна Попова саха төрүт остуол оонньуутунан сиэннэрин ииппитэ ыраатта. Хабылык, хаамыска, иэрэгэй оонньуутугар дьиэ кэргэн дьоно бүттүүн кыттыһар, сатыыр, оонньуур, элбэх күрэхтэһии кыайыылаахтара. Улахан сиэн Лера манна I разрядтаах, кини кэнниттэн быраата, кыра кыыс батыһаллар.

Тастыҥ иитээччилэр үөрэхтэрэ

Мин урукку санаабар, бу үөрэх меценаттар, попечетиллэр диэн харчынан өйүүр дьон диэх этим. Онтум баара, духуобунас өттүнэн иитэр-сирдиир үтүө ыал буолан биэрдилэр. Нэһилиэктэрин урукку баһылыга Федор Константинович, кэргэнэ Екатерина Прокопьевна Баишевтар биир кылааһы партнерствоҕа ылан, оҕолору бары өттүттэн сайыннарар эбиттэр. Киэҥ да, элбэх да үлэни ыыппыттар, аан бастаан нэһилиэккэ киирэр аартык бэлиэтин саҥардан сөргүппүттэр. Бу ыал кылаас хас биирдии оҕотугар сирдьит буолан сайыннарар үтүө үгэстээх. Дьокуускай куоракка киирэн уолаттарын күпсүүргэ анал дьарыкка сырытыннарбыттар, хас биирдии үөрэх дьылыгар сыллааҕы бырагырааманы суруйаннар, биир-биир үтүө дьыалаларын олоххо киллэрэр кэрэхсэбиллээх дьон.

“Балаҕан — баҕанатынан, ыал — аҕатынан”

Ахсыс кылаас үөрэнээччитэ Арчын Захаров туһунан холобур оҥостон кэпсиим. Уолчаан саха сатыырын бэйэтин сааһынан барытын сатыыр эбит. Аһы сатаан астыыр, сир аһын астаһар, оттоһор, дьиэ таһын үлэтигэр сыстаҕас. Аҕалаахпын диир аҕалаах — Петр Петрович Захаров, уолун кыра сааһыттан үлэҕэ сыстаҕас гына ииппитэ үчүгэйин, онтун киэн туттан туран кэпсиир.

“Киһи санаатынан” диир, тугу баҕарар санаа кыайар диэн ситэрэр. Ыал куйуурдуур эбит, былырыын дьарык оҥостон, 7 бырысыап мууһу ыланнар атыылаабыттар, дохуот киирдэҕэ. Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Дмитрий Тихонов улуус уолаттарыгар анаммыт “Олук” бырайыагар Арчын киирбит, инникитин киһи киһитэ, үтүөтэ буолан, уһуйуллан тахсарыгар үөрэҕи ааһар.

“Оҕону иитэргэ бастаан оонньуу сылдьар курдук иитэр ордук. Киһи болҕомтото улаханы көрөр диирэ аҕам. Оҕолорбун кыра эрдэхтэриттэн бэйэбитин кытта бииргэ илдьэ сылдьабыт, көрөн үөрэҕи батыһаллар. Улааттаҕына, күтүөт буолан барыа дии, ол туһунан эрдэттэн саныахтаахпыт. Арчын былырыын биһиэхэ Саҥа дьыллааҕы остуолун аһын барытын бэйэтэ кэриэтэ астаабыта, маанытык тардыбыта”, — диэн Петр Захаров быһаарар.

Төрүччү үөрэҕэ

Хас биирдии киһи төрөөбүт алааһыттан төрүттээх, онтон силис-мутук тардынар. Бэрэпиэссэр, академик, биллиилээх учуонай, мин үтүө духуобунунай сүбэһитим Афанасий Чугунов Алаас педагогикатыттан Алаас философиятыгар киирии тула элбэх научнай үлэлэрдээх, үлэлиир сирбэр мин кини “Алаас Ытык Маһын” бырайыак быһыытынан кэпсии уонна тарҕата сатыыбын. Манна төрүччү биир сүрүн мутук быһыытынан олорор, киирсэр.

Бу күн 20‑чэ сиэннээх эйэҕэс эбээ Мария Ефремовна Сергучева кэлэн, бэйэтин санаатын үллэһиннэ. Кылынан, туоһунан иистэнэн, хатан онно оҕолор сатабылларын таһаарарга бэртээхэй Эбээ үөрэҕин тэнитэр эбит.

Ити курдук, “Норуот педагогикатын ыллыктарынан” ыал сэһэнэ дьоһуннук, холкутук, санаа хоту сахалыы тэрилиннэ, нэһилиэк баһылыга кэлэн кытынна, тус кыһалҕалары, сайдыыны кытта таарыйда.

Оттон биһигини киэһэ оскуола төрөппүтүн сүбэтэ ыҥыран, эдэр ыал Неустроевтар хаһаайыстыбаларыгар — дьикти кэрэ айылҕалаах Сүрэххэ ыалдьыттаттылар. Эмиэ биир дьоһун холобур буолар, “Дальневосточнай гектар” диэн бырагыраамаҕа хапсан сир ылан, киһи айылҕаны кытта бииргэ ситимнэһэн сынньанар эйгэтин тэрийбиттэр. Мин кусчааннары, табачааннары уонна үрүҥ, хара хоруолуктары биһирии көрдүм. Анна Николаевна Неустроева баҕа санаатын толорон, акка олорон хаамтарда.

Татьяна Жиркова, суруналыыс, уһуйааччы, этнопедагог.

Иван Николаевич, Мария Ивановна Плюктар, биэс оҕолоохтор:

— Оҕолорбут бары сахалыы ааттаахтар. Чинчийэр үлэнэн дьарыктаналлар, ол курдук, “Киэҥ аймахтаах — кэтит уруулаах” диэн төрүччүбүтүн хасыһан туран үөрэтэбит, онно кинилэр кыра саастарыттан сыстан барбыттара.