Норуот учуутала Виктор Потапов

“РФ норуотун учуутала” бочуоттаах бэлиэ хаһаайына, РФ, СӨ үтүөлээх учуутала, ССРС норуотун учуутала М.А.Алексеев үөрэнээччитэ, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээт физикаҕа уһуйааччыта Виктор Филиппович Потапов ыам ыйын 17 күнүгэр 75 сааһын туолла.

“Учууталым өтө көрбүт эбит”

— Виктор Филиппович, учуутал идэтин таларгар туох төрүөт баарай?

— Оҕо ханнык учууталга, оскуолаҕа үөрэнэрэ улахан дьайыылаах. Оннооҕор күн бүгүн, оҕо таһыччы сайдыылааҕын да үрдүнэн, учуутал улахан оруоллаах. Миигин физикаҕа норуот учуутала М. А. Алексеев, математика учуутала А. И. Семенов үөрэппиттэрэ олук уурбута. Убайым быраас эбэтэр геолог идэтин тал диэбитэ. Оскуоланы бүтэрэрим саҕана Михаил Андреевич биир үтүө күн: “Бииктэр, эн учуутал үөрэҕэр барыаххын баҕарбаккын дуо?” — диэн ыйытан турардаах. Арааһа, уопуттаах учуутал тугу эрэ өтө көрдөҕө эбитэ дуу… “Суох, суох, учуонай буолабын”, — диэн Ленинградтааҕы судаарыстыбаннай университекка киирбитим. Үөрэҕим кэнниттэн ССРС Билимин академиятын Сибиирдээҕи салаатын Хотугу сир физика-тиэхиньиичэскэй кыһалҕаларын үөрэтэр институкка анаммытым. Саҥа тэриллибит газовай гидраттар лабаратыарыйатыгар икки сыл үлэлээн баран ыал буолбутум. Эрдэ учууталбын М.А.Алексеевы кытта көрсөн кэпсэтэрбэр: “Учууталыаххын баҕарар буоллаххына, кэл” – диэбитин өйдүү биэрэн, учуутал идэлээх кэргэммин кытта иккиэн Үөһээ Бүлүүгэ көһөн тиийбиппит. Оскуолаҕа үлэм ол курдук саҕаламмыта.

Төрөөбүт тылынан үөрэммит оҕо билими дириҥник ылынар уонна сахалыы толкуйдаах киһи үлэтэ таһаарыылаах буолар. Биһиги төһө кыалларынан билими сахалыы үөрэтиэхпит. Уруокка сокуоннарын эҥин нууччалыы суруйтаран баран сахалыы быһааран биэрдэххэ, оҕоҕо тиийимтиэ.

— Михаил Андреевич хайдах үөрэтэр этэй? Оҕо сааскыттан биир эмэ умнуллубат түгэни ахтан ааһыаҥ буолаарай.

— Чиҥник үөрэтэрэ, бэрт хапытаалынай киһи этэ. Уруогар олус үчүгэйдик бэлэмнэнэрэ. Фундаментальнай билими бу курдук үөрэтиллэр диэн өйдөбүл хааларын курдук үөрэтэрэ. Элбэх оҕо Мэхээлэ уруогуттан физикаҕа, тиэхиньикэҕэ тирэх ыллаҕа. Уруок кэнниттэн хаһан даҕаны тута дьиэтигэр барбытын өйдөөбөппүн, оскуола ис-тас үлэтигэр биһигини куруук кытыннарара.

Оҕо саастан биир бэлиэ түгэни ахтан ааһыахпын сөп. Бииргэ үөрэнэр уолбут Дима Горохов “Юный техник” сурунаалы сурутара, онно аракыатаны оҥорор схемалар бааллара. 10-с кылааска үөрэнэр сылбытыгар Саҥа дьылга аракыата ыппыппыт сүрдээх үчүгэйин иһин, Кыайыы күнүгэр хатылыырга быһаарынныбыт. Аракыата заряда ханна да бэчээттэммэт, чоҕу кытта булкаастаах буорах буолуохтааҕын билэбит. Сэрэхтээх да соҕус эбитин иһин, бэйэбит эспэримиэннээн аракыатабытын кытыл үрдүгэр илдьэн көтүттүбүт. Кумааҕытын суулаан баран оһоххо уган кэбистибит. Сарсыарда оһох оттооччу Балбаара кэлэн оһоҕор испиискэни таҕайбытыгар, буораҕа хаалан, күлүм гынан тахсан улаханнык куттаабыт этэ. Мэхээлэҕэ үҥсүбүтүн, хата, улаханнык мөхпөтөҕө.

“Үөрэнээччилэрим учуутал гыммыттара”

— Учууталлыыр сылларгыттан туох умнуллубат түгэни бэлиэтиигин?

— Билигин санаатахпына, сатаан үөрэппэт эбиппин. Үөрэтэр баҕа улахан, оҕолорго киирэн элбэҕи кэпсиибин. Туох даҕаны мэтиэдикэтэ суох билим курдук кэпсиибин, оҕолорум эдэр киһи үөрэтэр диэн үөрэллэр быһыылаах. Биирдэ өйдөнөн кэлэн хонтуруолунай ыыппытым — ып-ыраас. Дьэ, иэдээн эбит диэн ыксаан толкуйга түстүм. Педагог идэм суох буоллаҕа, онон Михаил Андреевич муспут бибилэтиэкэтиттэн мэтэдиичэскэй ыйынньыктары булан аахтым. Оҕолорбор кэлэн, эһигини сатаан үөрэппэт эбиппин диэн аһаҕастык билинним. Ол — бастакы кылааһым, бэйэм салайабын. Уруогу таһынан садаача суоттааһыныгар куруук көмөлөһөбүн, ыйыттахтарына өрүү хоруйдуубун, быһаарабын, сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри алтыһабын. Арааһа, уруокка ситэ өйдөппөтөхпүн онон толуйар эбиппин. Хайыамый, тиэмэбин хаттаан үөрэппитим. Онон 1980 сыллаахха оскуоланы бүтэрбит оҕолорбор “Эһиги миигин учуутал гына иитэн таһаарбыккыт” диэн өрүү этэбин.

“100 баалы ылар соругу хаһан да туруорбаппын”

— Виктор Филиппович, учууталлаабыт сылларыҥ тухары төһө элбэх оҕо эксээмэҥҥэ 100 баалы ылла, олимпиадаҕа миэстэлэстэ?

— Мин өйдүүрбүнэн, биир кэлим эксээмэн 2000 сылтан киирбитэ. Оччолорго 100 баалы ылбыттарга харчынан бириэмийэ эҥин көрүллүбэт этэ. Уопсайынан, 100 баалга туттарыы өйдөбүлгэ да суоҕа, көннөрү ханнык үрдүк үөрэххэ киирэргэ хас баал ирдэнэрин билэрбит. Онон үөрэнээччилэрбэр оччолорго да, билигин даҕаны эксээмэҥҥитин 100 баалга туттарыахтааххыт диэн соругу туруорбаппын. Үөрэтиллиэхтээҕин үөрэтэбин уонна бириэмэ ордорон эксээмэҥҥэ бэлэмниибин. Арааһа, уонтан тахса оҕо 100 баалга туттарда быһыылаах, бу диэн аахпаппын.

Оттон олимпиада — үлэм түмүгэ диэхпин сөп. Саха сирин физикаҕа хамаандатын алта оҕото норуоттар икки ардыларынааҕы олимпиадаҕа бэлэмниир Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирбитэ. Манна 10‑с кылаас түмүгүнэн дойду үрдүнэн сүүрбэччэ оҕону сүүмэрдииллэр. Саха сириттэн алта оҕо киирбитэ хаһан даҕаны бэлиэтэммэтэх сөҕүмэр көрдөрүү этэ. Норуоттар икки ардыларынааҕы атын олимпиадаларга оҕолор ситиһиилээхтик кытталлар.

— Кэлин үөрэх хаачыстыбата түстэ, сэбиэскэй кэмҥэ ордук этэ дэһэллэр. Эн санааҕар, хайдах үрдэтиэххэ сөбүй?

— Мин санаабар, инньэ диэн этэр арыый сыыһа. 1990-с сылларга араас мэтиэдикэлэри киллэрэн, тестовай көрүҥҥэ охтон, алын кылаастан саҕалаан оҕо толкуйдуур дьоҕурун сарбыйдылар. Аныгы үөрэх итэҕэһэ – ити.

Хатылааһын, хатылааһын, хатылааһын…

— Оҕону үөрэтэр туох эмэ ураты ньымалааххын дуо?

— Ураты ньымалаахпын дии санаабаппын. Учууталым Михаил Андреевич “Хатылыыр мэтиэдикэттэн ураты үчүгэй мэтиэдикэни киһи аймах толкуйдуу илик” диэн эппитин куруук ахтабын. Итини кэлин өссө дириҥник өйдөөтүм. Учуутал сыл аайы биири үөрэтэр. Ол үөрэтэрэ — хатылааһын. Өрүү үөрэтии биир ньыматын туттубакка, учуутал оҕоҕо ордук тиийимтиэ, саҥа, сонун сүүрээни көрдөөн иһиэхтээх. Былырыын, иллэрээ сыл, ол иннинээҕи сыл кэпсээбиттэрин анаалыстаан, ол түмүгэ хайдаҕын ырытан көрөн өссө тупсарарга дьулуһуохтаах. Үөрэнээччи тиэмэтин өйдөөтө диэтэхпинэ, биирдэ атыҥҥа көһөр булгуруйбат быраабылалаахпын. Аны оҕо уруогу сэҥээрэрэ учууталы эмиэ хамсатар. Учуутал оҕо ыйытарыгар, онно хайдах хоруйдуурга бэлэм буолуохтаах.

— Физиканы күннээҕи олоҕу кытта дьүөрэлээн үөрэтэриҥ буолуо.

— Холобур, уокка маһы бырахтахха, тоҕо тыһыгырыырын ыйытабын. Тыа оҕото ону өйдүөн сөп эбит буоллаҕына, куоракка улааппыт оҕо билбэт. Дьиҥэр, физиката олус интэриэһинэй. Дьэ, маны лабаратыарыйа хоһугар тыаһатан иһитиннэрдэххэ эрэ өйдүүр кыахтаах. Илэ хараҕынан көрбүт, кулгааҕынан истибит оҕо тута: “Ээ, кырдьык даҕаны”, — дии түһэр.

— Саха оҕотугар туочунай билим биридимиэттэрин сахалыы үөрэтии быдан тиийимтиэ дииллэр. Ити төһө оруннааҕый?

— Оруннаах. Төрөөбүт тылынан үөрэммит оҕо билими дириҥник ылынар уонна сахалыы толкуйдаах киһи үлэтэ таһаарыылаах буолар. Биһиги төһө кыалларынан билими сахалыы үөрэтиэхпит. Уруокка сокуоннарын эҥин нууччалыы суруйтаран баран сахалыы быһааран биэрдэххэ, оҕоҕо тиийимтиэ. Ол гынан баран, кэлиҥҥи икки-үс сылга сахалыы өйдөөбөт саха оҕото элбээн эрэриттэн дьиксинэбин, онтон оҕо бэйэтэ да эрэйдэнэр.

— Билигин тиэрминнэри сахалыы суруйуохха эҥин дэһэллэр дии.

— Олус үлүһүйбэт ордук этэ. Холобур, плотность — чиҥ диэххэ сөп, вещество курдук тыллар бэйэлэринэн хаалаллара ордук.

— Оҕоттон, төрөппүттэн туох ирдэбиллээххин?

— Оҕо дьиэҕэ үлэтин булгуччу толоруохтаах. Өйдөөбөт түгэнигэр миигиттэн дуу, манна мин үөрэппит оҕолорум үлэлии сылдьаллар, кинилэртэн даҕаны кэлэн ыйытар кыахтаах. Үрдүкү кылаас үөрэнээччитин төрөппүтэ оҕото тугу үөрэтэрин билимиэн сөп. Онтон орто сүһүөххэ үөрэнэр оҕолордоох төрөппүттэр бэйэлэрин олоххо уопуттарыттан, айылҕаҕа хайдах буоларын холобурдаан көмөлөһөллөрө кыаллар.

Аны төрөппүт оҕото ханнык идэҕэ туттарса барарын Саҥа дьылга диэри билиэхтээх. Билигин киһи барыта АйТи диир, ол иннинэ экэниэмикэ, өссө эрдэ финансист дэһэллэр этэ. Бары күргүөмүнэн экэнэмиис үөрэҕэр киирэллэрэ, аныгы кэмҥэ АйТи хайысхатыгар туттарсаллар. Кэлин иилиллэн хаалааччыта аҕыйах буолар. Аныгы төрөппүт үөрэхтээх, билиилээх-көрүүлээх, онон оҕотун санаатын билэн баран сүбэлээн, салайан биэрэр эбээһинэстээх. Идэни таларга төрөппүт улахан оруоллаах.

Учуутал — үөрэнээччилэринэн

— Виктор Филиппович, физик идэтин баһылаабыт үөрэнээччилэрдээххин дуо?

— Саха сирин дьахталларыттан иккиһинэн быйыл физика дуоктара истиэпэнин көмүскээбит, Үөһээ Бүлүүтээҕи физика-математика хайысхалаах оскуоланы бүтэрбит мин кылааһым оҕото Саргылаана Николаевна Мамаеваны (Андреева), улахан адроннай коллайдер дааннайдарыгар үлэлэһэн философия билимин дуоктара буолбут, билигин Америкаҕа олорор Айсен Петрович Татариновы, теоретическай физикаҕа учуонай истиэпэнин көмүскээбит, Дубна куоракка үлэлиир Степан Сергеевич Сидоровы, о. д.а. ааттаталыахпын сөп. Физика хандьыдаата аатын сүкпүт үөрэнээччим элбэх.

Бэйэм төрөппүт оҕолорбуттан физиктэр суохтар. Уолум — геолог, “АЛРОСАҕа” үлэлиир, улахан кыыс — финансист, иккис кыыс физика-математика билимин хандьыдаата, математик, икки кыралар идэлэрин кытай, аангылыйа тылын кытта ситимнээтилэр.

Ити курдук, олоҕун биэс уонча сылын ыччаты иитиигэ, физика курдук уустук биридимиэти үөрэтиигэ анаабыт норуот учуутала Виктор Филиппович Потапов уустугу судургутук, тиийимтиэтик үөрэтэр ураты талааннаах.

ХААРТЫСКА: ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТЭЭҔИ ЛИССИЭЙ-ИНТЭРИНЭЭТТЭН.