Норуот ылынар, таптыыр, кэтэһэр

1994 сыллаахха “Сунтаар оһуохайа” диэн кинигэҕэ (ааптардар В.Илларионов, М.Николаева) 65 сирэйгэ суруллубут  “… олох оҕо киһи В.В.Хорунов (Күндэйэ) харса суох хайа да түһүлгэҕэ киирэн үҥкүү тыла этэн киирэр үгэстээх, чахчы этиэх-тыыныах, туойуох-ыллыах киһи быһыылаах”,  — диэн сэргээбиттэр.

Соторутааҕыта В. Илларионов (“Саха сирэ”, 2022 с. 41 №-рэ) “Ыйаах оһуокайга эппиэтинэстээх сыһыаны эрэйэр” диэн ыстатыйатыгар “… сорохтор Валентин Хорунову бастыҥнар ахсааннарыгар тоҕо киллэрбэтиҥ диэн ыйытыахтарын сөп. Кинини мин 1979 с. Угут Күөл ыһыаҕар түһүлгэлээн этиэҕиттэн хараҕым далыгар бэлиэтии көрбүтүм. Оччолортон өрө мөхсөн, өрө бырдаҥа­лаан оһуокайдыырын испэр адьас киллэрбэтэҕим. Кинини билиҥҥи “Оһуокай “уопсастыба салайааччыта олус сөбүлүүр быһыылаах, бэрэссэдээтэл буолаат, “Дархан этээччи” аатын бэрдэрбитэ” диэн суруйар.

Валентин Васильевиһы кытта уонча сыл бииргэ алтыһар, үлэлиир дьон ити ыстатыйаны сороҕун өйдөөбөтүбүт, ылымматыбыт, сөпсөспөппүт.

СӨ үтүөлээх Дархан оһуокай этээччитэ Валентин Васильевич Хорунов 1960 с. Сунтаар Түбэй нэһилиэгэр элбэх оҕолоох ыалга үһүс оҕонон күн сирин көрбүтэ. Ийэтэ Елена Александровна ­удьуор оһуокайдьыт, норуокка биллэр аата Чуораан Дэлиэнэ диэн этэ. Валентин төрүүрүгэр эчэйбитэ эбитэ дуу, 5-6 сааһыгар диэри үчүгэйдик саҥарбата эбитэ үһү, хата, ону ийэтигэр дьон сү­­бэлээн, сиэркилэ иннигэр олорон тылын эҥин араастаан хамсатан, чочоҥнотон, ийэтин батыһан оһуо­кайдарга дьон хоһуйарын, бииргэ оонньуур оҕолорун саҥаларын үтүктэн син кыралаан саҥарар буолбут. 1-кы кылааска оһуокай этэн холоммут.

Биирдэ Уус Балаҕана диэн сайылыкка дьон ыҥырыытын ылынан С.А.Зверев-Кыыл Уола туойарын ийэтин батыһа сылдьан истибитин ыскаапка турар иһиттэр кытары лыҥкынаспыттарыгар этим сааһа аһыллыбыта диэн ахтар. Онтон уонча саастааҕар Угут Күөл ыһыаҕар Сергей Зверев оһуокайдыырын истэн, оһуокайдыах баҕа санаа үс куппар иҥмитэ диэн кэпсиир.

1973 с. ийэтэ өлөн, олох да тулаайах хаалар. 1980-1982 с. Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр ытык иэһин толорон, Хадаҥҥа бииргэ төрөөбүт убайы­гар Михаил Васильевичтаахха олорор. Онно Ымыычаанап Дьөгүөр, Хара Ньукулай, Сэргэй Арамаанабыс, Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, гвардия майо­ра Дормидонт Данилов курдук үҥкүүһүттэргэ кынаттаһан, оһуокайга уһуйуллубута. «Биир уба­йым сөпкө да эппит эбит! “Тоойуом, ийэҥ Чуораан Дэлиэнэ турукка киирдэҕинэ баттаҕа ыһыллыар диэри хамсанан үҥкүүлүүрэ, эн кинини утумнаабыккын. Бэйэҕин тоһутан, тупсарынан оһуокайдаама, ис куккун истэн, дууһаҕыттан хайдах тахсарынан үҥкүүлээр”, – диэбитэ.

Бастакы улахан түһүлгэҕэ сүрэхтэниитэ 1984 с. Сунтаарга улуус ыһыаҕар, оһуокай күрэҕэр эдэрдэргэ 2 миэстэни ылбыта буолар. 1984 с. Күндэйэ кыыһа Надежда Афанасьевнаны көрсөн, эдэрдэр бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэн, ыал буолбуттара.

Сунтаар ыһыаҕар үҥкүү тыла этиэҕиттэн ыла, оччотооҕу Сунтаар оһуокайын түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ Чириков Иннокентий Федорович, Чороонноох Баһылай таба көрөннөр Ньурба, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Сунтаар улуустарынан дьону кытары оһуокайдата ыыталлара. 1990 с. С.А.Зверев-Кыыл Уола 90 үбүлүөйдээх сылыгар Сунтаарга улуус ыһыаҕар, өрөспүүбүлүкэҕэ киирэн саастыылаахтарыгар,
1992 с. “Дьөһөгөй” өрөспүү­бүлүкэҕэ ыытыллыбыт оһуокайга эмиэ бастаабыта.

Ол сыл эмиэ Күндэйэҕэ буол­бут оһуокай күрэҕэр бастаан, ньирэй бириис ылбыта. Үксүгэр бастыыр, эбэтэр “Киэҥ түһүлгэлээх этээччи”, “Эриэккэс этээччи”, “Бастыҥ хоһуйуу” ааттары ылбыта.

2012 с. Намҥа таайа Кураһаай Мэхээлэ этэринии, туспа суол­лаах оһуокайдьыт, күөгэйэр күнүгэр сылдьар оһуокайдьыт кэлбитэ. Маҥнай кэллэҕин утаа Намҥа оһуокай түмсүүтэ суоҕуттан чуҥкуйара, тэһийбэтэ. Биирдэ оптуобус баксаалыгар ыраас сэбэрэлээх хотун дьахтар кэлэн: “Эн Хорунов диэн оһуокайдьыккын дуо, биһиги түмсүү тэринэн эрэбит”, – диэн ыйыппыта.

Татьяна Ивановна Евсеева тус баҕатынан Аппааныга, кырдьаҕастар балаҕаннарыгар, уонча киһини түмэн оһуокайдыыр этибит. Хата, биир үтүө күн Валентин Хорунов, Семен Алексеев кэлэннэр, оһуокай хамсаныыларын, тутулун, хаамыытын көрдөрөн кэпсээбиттэрэ. Онтон ыла “Эҥсиэли оһуокайа” диэн аат ылынан, Олоҥхобут дьиэтигэр мустан оһуокайдыыбыт. Валентин Васильевич биһиэхэ кураторынан ананан, сүбэтэ үгүс. 2018 с. өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥ үлэлээх түмсүү буолбуппут.

Нам улууһугар айылҕаны кытары үлэлэһэр ытыктыыр киһибит Екатерина Павловна Павлова Валентин Васильевич түһүлгэтигэр оһуокайдаһан баран: “Чахчы дьону турукка киллэрэн, дьэргэлдьитэн этэр киһи эбиккин, айыыларыҥ эйигин Дьэргэлгэн диэн ааттаатылар”, – диэбитэ. Онтон ыла норуокка үҥкүү тылын этэригэр Дьэргэлгэн диэн аатынан биллэр.

Мэҥэ Хаҥаласка, Хаҥаласка, Горнайга, Уус Алдаҥҥа, Тааттаҕа, Дьокуускайга, Чурапчыга да тиийдэхпитинэ, өрүү кини турукка киллэрэр оһуокайын суохтаатыбыт дииллэр. 2014 с. Хаҥаласка Орто Дойдуга ЮНЕСКО ыһыаҕар улууспут оччотооҕу баһылыга Александр Атласов оптуобус биэрэн, бары тиэллэн кынаттаһа тиийбиппит.

2015 с. Туймаада хочотугар Үс Хатыҥҥа Кыайыы 70 сылын, Сергей Зверев 115 сааһын бэлиэтиир үбүлүөйдээх ыһыахха, сэргэлэргэ сылгылар баайыллан тураллара. Дьон бөҕө тоҕуоруйбутун көрөн, Валентин Васильевич: “Сүргэм көтөҕүллэн көтүөхпэр кыната эрэ суох курдугум, айыыларым кытары көмөлөһөн, хон­нохтоохтук эппитим”, – диир. Онон кини ити ыһыахха Дархан ааты, массыына бирииһи ылыан ылбыта. 2015 с. кэнники Үс Хатыҥ ыһыаҕар итиччэ элбэх киһилээх, киэҥ түһүлгэлээх оһуокай буола илик, биһиги өйдүүрбүтүнэн.

Дьэ, итинник ураты талаан­наах, оһуокай диэн баран муннукка ытаабыт, олоҕун барытын ­оһуокайга анаабыт, Сунтаар улууһун Дархан, Кылаан этээччитэ, СӨ Дархан оһуокай этээччитэ, сэттэ оҕо амарах аҕата, элбэх сиэн эйэҕэс эһэтэ. “Балантыын, хайдах бааргынан оһуокайдаа, оһуокайгынан дьону эмтээ, бар дьон күүс ылар, өйдөө, эн соҕотох хамсаныылаах ­оһуокайдьыккын… айыылар эйигин оһуокайы тупсар диэн түһэрбиттэр”, – диэн хотуттан суру­йаллар.

Валентин Васильевич тэтимнээх, хамсаныылаах оһуока­йын, үҥкүүтүн ылынар, таптыыр, кэтэһэр, түһүлгэтигэр сөбүлээн киирэн дьон үҥкүүлэһэр. Ону дьон тоҕо сөбүлүүрүй, сэргиирий, кистэлэҥэ туохханый диэн үөрэтиэххэ баара.

Татьяна Евсеева, “Эҥсиэли” түмсүү салайааччыта, Аппааны нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, СӨ үтүөлээх оһуокай этээччитэ;

Мария Бястинова, Искра нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, оһуокайга үтүөлээх кынатчыт;

Вера Колпашникова, П.П.Ядрихинскай-Бэдьээлэ аатынан Олоҥхо дьиэтин дириэктэрэ;

Людмила Черноградская, Нам улуһун ытык киһитэ, норуот үөрэҕириитин туйгуна;

Семен Алексеев, “Нам улууһун култууратын сайдыытыгар уһулуччу үтүөлэрин иһин” бэлиэ хаһаайына, СӨ үтүөлээх оһуокай этээччитэ, норуот үөрэҕириитин туйгуна;

Николай Ноев, Нам улууһун ытык киһитэ, Ис дьыала министиэристибэтин подполковнига, СӨ бочуоттаах бэтэрээнэ уонна өссө да элбэх киһи илии баттаата.