Норуотун туһугар сүдү эппиэтинэһи ылыммыта

Үйэлэр алтыһыылара мүһэлгэлээх кэмнэргэ  төрөөбүт Сахатын сирин, бар дьонун  улууканнаах сайдыы, барҕарыы дьуолкалаах суолугар бигэтик, туруктаахтык таһаарбыт бастакы бэрэсидьиэммит, норуота билиммитинэн,  “сахалар дьолбутугар кэлбит киһибит” Михаил Ефимович Николаев бу олохтон букатыннаахтык  туораабыта атырдьах ыйын 4 күнүгэр икки сыла буолла.

Арассыыйа төлөннөөх патриотун, саха норуотун дьоһуннаах уолун сырдык аатын бар дьоно умнубаттар, кэриэстииллэр, сүгүрүйэллэр. Кини өрөспүүбүлүкэни олус уустук, Арассыыйаҕа экэнэмиичэскэй, бэлитиичэскэй уларыта тутуу сылларыгар салайбыта. Сорунуулаахтык көтөхпүт уонна олоххо киллэрбит идиэйэлэрэ төрөөбүт Сахатын сирин инники дьылҕатыгар быһаарыылаах оруолламмыттара: бастатан, уопсастыба туруктаах буолуутун хааччыйбыттара, устунан инники балысхан сайдыыга олугунан-тирэҕинэн буолбуттара. Аныгы дьоҥҥо Михаил Николаев аата аан дойду таһымынан сайдыыга хорсуннук киирсэр, XXI үйэҕэ эрэллээхтик үктэммит саҥа Саха сирин кэрэһилиир.

1990 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр норуокка киэҥник дьүүллэһии түмүгэр Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация ылыллыбыта. Ити Декларацияҕа олоҕуран, 1992 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституцията (Төрүт Сокуона) ылыллыбыта. Бу инники кэскилбитин түстээбит сүрүн докумуоннарга олоҕуран М. Е. Николаев баһылыктаах өрөспүүбүлүкэбит Федеральнай киини кытта бииргэ дьаһаллан, салаллан олоруутун сүрүннүүр тыын суолталаах докумуоннар, сөбүлэһиилэр түһэрсиллибиттэрэ. Ол докумуоннарга Б. Н. Ельцин, М. Е. Николаев илии баттаабыттара.

Сиэдэрэй талисман да, Үрүҥ Айыы Тойон да буолбатах

Бэрэсидьиэн Михаил Николаев дуоһунаһыгар киирэригэр норуотугар, бар дьонугар туһаайан: «Бэрэсидьиэн — сиэдэрэй талисман да, Үрүҥ Айыы Тойон да буолбатах. Бастатан туран, өрөспүүбүлүкэтин, норуотун туһугар сүдү эппиэтинэһи ылыммыт киһи, гражданин», — диэн тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Уонна ити эппиэтинэһин үлэтин, олоҕун сүрүн ирдэбилинэн үрдүктүк тутан саҥаны, сырдыгы, үйэлээҕи айан, тутан, олохтоон барбыта. Бар дьонун уҕараабат өйөбүлүн, махталын, ытыктабылын ылыан ылбыта. Дэлэҕэ, бэрэсидьиэнинэн иккис болдьоххо талылларын саҕана Мэҥэ Хаҥаласка быыбардааччыларыныын көрсүһүүтүгэр өрөспүүбүлүкэ, улуус ытык киһитэ, сэрии, үлэ бэтэрээнэ, биригэдьиир, бурдук үүннэрээччи Ефрем Ионович Лукин кырдьаҕас: «Сахалар дьолбутугар кэлбит киһигин», — диэн долгуйа билиниэ дуо… Өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар, үгүс улуустарга командировкаларга сылдьан, дьон-сэргэ «кырдьаҕас саамай сөпкө, уот харахха эппит» дэһэллэрин элбэхтэ истибитим. Бар дьонун таптала, махтала мээнэҕэ буолбатах.

Арассыыйа «ыраахтааҕыта» Б. Н. Ельцин 1990 сыл бүтүүтүгэр Саха сиригэр кэлэ сылдьан: «Суверенитеты төһө кыайаргытынан ылыҥ. Аны Москва орооспот. Ол эрээри Арассыыйаттан арахсымаҥ», — диэн дьаһайан, Саха ССР судаарыстыбаннай суверенитетын билинэн, бэйэбит баспытын билинэргэ көҥүл, кыах биэрэн барбыта. Арассыыйа судаарыстыбатын бастакы баһылыга итинник этиитэ оччолорго өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ М. Е. Николаев ырааҕы көрөр, таба сыаналыыр, дьыалабыай сыһыаны олохтуур муударай бэлиитикэтин түмүгэ буолар.

Михаил Ефимович бэрэсидьиэн институтун аналын, кыаҕын чахчы да көдьүүстээхтик туһанан, дойду үрдүнэн үрэллии, эргиччи кириисискэ киирии, моҥкурууттааһын, эстии ытарчатыгар ылларыы ыар кэмнэригэр төрөөбүт Сахатын сирин, бар дьонун инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан саҕалаан, ырыынак, хапытаал хабараан сыһыаннаһыыларын кэмигэр өрүһүйбүт, бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй суверенитеппыт кыаҕын таба туһанан өрүттүү, атахха туруу, устунан бигэтик сайдыы суолугар үктэннэрбит бастакы бэрэсидьиэммит буолар. Кини бэрэсидьиэн быһыытынан бастакы ыйаахтара доруобуйа харыстабылын, нэһилиэнньэ социальнай көмүскэллээх буолуутун, үөрэхтээһини, билими, духуобунаһы сайыннарыыга туһуламмыттара. Ити Михаил Ефимович дьон-норуот, оҕо аймах, үүнэр көлүөнэ тустарыгар кыһамньыны судаарыстыба бэлиитикэтин, бастакы уочараттаах соруктар таһымнарыгар туппутун туоһулуур.

Хайдахтаах курдук сүдү тутууларый, тэрээһиннэрий?

«Барҕарыы», «Үүнэр көлүөнэлэр пуондалара» пуондалар өйөбүллэринэн хайдахтаах тэрээһиннэр, тутуулар ыытылыннылар? Дойду хотугулуу-илиҥҥи өттүгэр тэҥэ суох Мэдиссиинэ кииннээхпит. Ийэ, оҕо харыстабылын киинэ үлэлиир. Лео Бокерия, дойду доруобуйатын харыстабылын миниистирэ Шевченко курдук корифейдар бэйэлэринэн кэлэн сүрэххэ, бүөрү уларытыыга уустук эпэрээссийэлэри оҥорон тураллар. «Ленскэй кыраай» аныгы үөрэх кыһатын базатыгар Нобелевскай бириэмийэ лауреата Жорес Алферов, Михаил Николаев көҕүлээһиннэринэн СӨ билимин Аччыгый академията тэриллэн, талааннаах оҕолор билиминэн дьарыктаналларыгар кыах үөскээтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк, уопсай орто үөрэхтээһин ситимнэрэ сайдыы суолугар бигэтик үктэннилэр, ыччаппыт дойду, омук сайдыылаах дойдуларын үрдүк үөрэхтэрин кыһаларыгар ситиһиилээхтих үөрэнэр кыахтаннылар. Чөл олох, култуура, билим, успуорт эйгэлэригэр «Азия оҕолоро» спортивнай оонньуулар, Муусука үрдүкү оскуолата, академическай ускуустубата, норуот талааннаахтара аан дойду, ЮНЕСКО, Хотугу пуорум таһымнарыгар тахсыбыттара духуобунай барҕарыы таһымын көрдөрөр.

Хорсун быһаарыныы түмүгэр

Бастакы бэрэсидьиэммит социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыбыт тирэҕинэн буолбут тыын суолталаах, хорсун быһаарыытынан, судаарыстыбаннай суверенитеппытыгар тирэҕирэн, Федеративнай дуогабарга олоҕуран төрөөбүт-үөскээбит сирбит туһалаах барҕа баайа өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр киирбитэ, бар дьоҥҥо туһалыыр буолбута диэххэ наада. РФ бырабыыталыстыбатын кытта Сөбүлэсиһиигэ олоҕуран, өрөспүүбүлүкэ хостоммут ювелирнай алмаас 20%, көмүс 10% бэйэҕэ турар сыанатынан атыылаһар кыахтаммыта. 1992 сыллаахха «АЛРОСА» АХ тэриллэн, алмаас-бирилийээн комплексын толору тиһигин: алмааһы хостооһуну, суортааһыны, чочуйууну, ырыынакка батарыыны бэйэбит оҥорор бырааптаммыппыт. 1994 сыллаахха «Аллараа Өлүөнэтээҕи», 1997 сыллаахха «Анаабыр алмаастара» курдук өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн «АЛРОСА»ны кытта хаҥатыһар аахсыйалаах уопсастыбалар тэриллибиттэрэ. Кэлин «АЛРОСА-Ньурба» бөдөҥ аахсыйалаах тэрилтэ көдьүүстээхтик үлэлиир. «Биир каналлаах нолуок» диэн ааттанан, бары хостонор баайтан Арассыыйаҕа нолуогу төлөөбөккө, бэйэбитигэр хаалларар буолбуппут. Ол да иһин, 90‑с сылларга киин уобаластар диэки тиийдэххэ, «сахалар алмаастаах, баай дьоҥҥут» диэн ордугургуур, кыйаханар да буолаллара.

Тыа сирин тирэхтээх оҥоруу

Бэрэсидьиэн М. Е. Николаев тыа сирин олохтоохторун олохторун таһымын үрдэтиигэ, сайыннарыыга дьайымтыалаах дьаһаллары олохтообутун бары билэбит. Бастатан, ыал экэниэмикэтин кыаҕырдан, бааһынай хаһаайыстыбаларыгар тирэҕирэн, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы араас көрүҥнэрин өйөөн балаһыанньаны көннөрүөхпүт диэн соругу туруорбута. Тыа дьонугар тирэх буолар аналлаах «Туймаада» үп-харчы агропромышленнай хампаанньаны, «Туймаада лизинг» хампаанньаны тэрийбитэ. Өлүөнэ — Туора Күөл уу турбатын туораппыта. «Саханефтегаз» хампаанньаны тэрийэн, айылҕа гааһын илин эҥээр улуустарга таһаарар соругу туруорбута.

Онон, М. Е. Николаев бэрэсидьиэннээбит 10 сыла революционнай уларыта тутуу, айымньылаах, дьайымтыалаах үлэ, өрүһүнүү, өрүттүү, сайдыы суолугар бигэтик үктэнии соргулаах, тыйыс кэмнэрэ этилэр. “Михаил Ефимович төрөөбүт норуотун, Саха сирин бары олохтоохторун тустарыгар оҥорбут сүдү өҥөтүн устуоруктар уонна библиографтар киэҥник арыйыахтара. Кини — реформатор. Оттон реформаны сыччах улуу киһи, эбэтэр бары өттүнэн чаҕылхай кыахтаах киһи ситиһиилээхтик олоххо киллэриэн сөп диэн этиини Михаил Ефимович Николаев олорон, үлэлээн-салайан ааспыт олоҕо чаҕылхайдык туоһулуур” диэн кини соратнига, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах олохтооҕо, бөдөҥ судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл Климент Егорович Иванов үрдүктүк сыаналаан бэлиэтээбитэ уот харахха диэххэ наада.

Иван Ксенофонтов‑ Силиги.