Ньургуһун сибэкки

Сыллата ыам ыйын 18 күнүгэр Саха сиригэр Ньургуһун сибэкки күнэ бэлиэтэнэр. Бу – кэрэ, нарын эрээри, тоҥ буору тобулан, хаар ууллуутун кытта тэҥҥэ тыллар, күүстээх санааны бэлиэтиир сибэкки туһата да, буортута да элбэх эбит.

Ньургуһун араҥаччылыыр

Ньургуһун элбэх сыллаах сибэкки, лютик кэргэннэригэр (семейство) киирсэр, саас хаар ууллаатын кытта бастакынан үүнэрин иһин норуокка подснежник диэн биллэр. Билимҥэ киирэр аата — прострел. Аан дойдуга ньургуһун 50‑ча көрүҥэ үүнэр, Саха сиригэр — биэс. Бу үүннээйи былыр-былыргыттан норуот мэдиссиинэтигэр уонна аптаах-хомуһуннаах сиэргэ туһаныллар, куһаҕан тыын тумнар үүнээйитэ диэн этэллэр. Былыргы отунан-маһынан эмтиир дьон, кыра мөһөөччүккэ уктан түөскэ иилинэ сырыттахха абааһы чугаһаабат, оттон куһаҕан, хара санаалаах киһи ньургуһун баар дьиэтин боруогун атыллаабат диэн эмиэ суруйаллар. Оннооҕор былыр дьиэ тутталларыгар ыал иллээх-эйэлээх буоларын туһугар муннукка ньургуһуну уураллар эбит. Ол эрээри, төһө да бэрт туһалаах, араҥаччылыыр сибэкки курдук көһүннэр, ньургуһун паара кытта киһи доруобуйатыгар кутталлааҕа уруккуттан биллэр. Дьэ, ол иһин күн бүгүҥҥэ диэри эмп-томп быһыытынан сэрэнэн туһаналлар.

Эмкэ туһаныы

Аһаҕас уонна хонуу ньургуһуннара (прострел раскрытый и прострел луговой) сүмэһиннэрэ мэдиссиинэҕэ күүстээх седативнай дьайыылаахтарын иһин сыаналанар. Ол иһин утутар от диэн маҥнай киэҥник биллибит.

Сүһүрүүнү, микробу утары дьайар суолталаах, күүрүүнү мөлтөтөр, утутар күүстээх, хаан баттааһынын түһэрэр, тыыныыны, сүрэх тэбиитин бытаардар диэн суруйаллар. Ону таһынан, сибэккитин кыайан төрөөбөт дьахталлар туһаналлар диэн ыйаллар. Аныгы кэмҥэ ньургуһуну ордук көөнньөрөн баран ревматизмы эмтэнэргэ тутталлар.

Ньургуһун хайдах өҥнөнөрө айылҕаттан, сириттэн-уотуттан быһаччы тутулуктаах. Ньургуһун сорох көрүҥүн тэлгэһэҕэ үүннэриэххэ сөп диэн этэллэр.

Дьиҥэр, билэр уонна сатыыр дьон ыарыыны намтатар, утутар, уоскутар, ииктэтэр, о. д.а. аналлаах диэн киэҥник туһаналларын бэлиэтииллэр.

Ньургуһун сүмэһинэ бааһырдыан, аллергиялатыан сөбүн өйдөөн туран, бу сибэккини дьон бэрт сэрэхтээхтик, бэрчээккилээх илиинэн туталлара ирдэнэр.

Сорохтор ньургуһуну саҥа атан, атыттар муҥутуурдук сибэккилээн турар кэмигэр саас хомуйуллар дииллэр. Салгыннаах, күлүк сиргэ хатараллар. Үс ыйынан биирдэ туһаныллар кыахтаах диэн чопчулууллар. Онуоха диэри дьаата көтө охсубат эбит. Бэлэм хаппыт оту үс сыл устата кумааҕыга суулаан туһаныахха сөп.

Бааска туһанарга хаппыт кыра окко итии ууну саба кутан баран туруоран, сиидэлээн ону туһаныахха сөп. Оттон сүһүөх ыарыытыгар ньургуһуну буоккаҕа уган нэдиэлэ курдук туруоран баран сэрэнэн соттоллор. Сорохтор баатаны илитэн, ол таһынан биинтэнэн баайан, салапаанынан бүрүйэн хастыы да чаас тута сылдьан, эттэрин быһа сиэппит түгэннэрэ элбэх. Онон сэрэхтээх. Уопсайынан, анал үөрэхтээх дьон сүбэтинэн, ыйыытынан-кэрдиитинэн эрэ оҥостон эмп быһыытынан туттуохха сөп.

Билгэ

— Ньургуһун, алтан от сааһыары сайын иккистээн таҕыстаҕына, өҥ сайын кэлэр 

— ньургуһун биир олохтон хойуутук (уон түөрт, уон биэс) үүннэҕинэ, кэлэр сайын өҥ, үүнүүлээх буолар

— ньургуһун, онтон да атын сир симэҕэ оттор атырдьах ыйыгар хойуутук тахсыбыт буоллахтарына, сыһыыга үөн-көйүүр элбиир, тыаҕа тэллэй хойуутук тахсар

— ньургуһун саас эрдэлээн тахсан иһэн кэҕиннэҕинэ, кэлэр сайын тыаллаах-куустаах, хаҕыс, кураан буолар, өрт уота элбиир

— ньургуһун сибэккитэ арылыннаҕына, бааһынаны хорутарга сөп буолар

— ньургуһун сэбирдэҕэ улахан уонна ньалҕаархай буоллаҕына, үчүгэй сайын буолар

— ньургуһун хойуутук тахсыбыт эбэтэр сайын сибэкки арааһа элбэх буоллаҕына, күһүнүгэр сир аһа өлгөм буолар

— ньургуһуна суох, үрүмэччи аҕыйах сааһыгар хара хапсыырдаах, тымныы, хаҕыс саас буолар.

(И. Сосин, И. Неустроев “Сахалыы күнү-дьылы билгэлээһиннэр” кинигэттэн).

МАНЫ БИЛЭҔИН ДУО?

Чахчылар

Ньургуһун билимҥэ аата — прострел. Саха сиригэр ньургуһун биэс көрүҥэ үүнэр: араҥастыйар ньургуһун (прострел узколистный (желтеющий), тырыттаҕас ньургуһун (прострел многонадрезанный), айаан ньургуһуна (прострел аянский), Турчанинов ньургуһуна (прострел Турчанинова), Даурия ньургуһуна (прострел даурский). Итинтэн икки көрүҥэ Кыһыл кинигэҕэ киирбит: айаан уонна Турчанинов ньургуһуна.

Саха сиригэр саамай тарҕаммыт көрүҥүнэн араҥастыйар ньургуһун буолар. Бу ньургуһун 10–50 см диэри уһуннаах, араҕас сибэккилээх. Ходуһаҕа, истиэп уонна таас эниэтигэр, ону тэҥэ, ойуурга үүнэр. Өрөспүүбүлүкэ соҕуруу уонна соҕуруулуу-арҕаа улуустарыгар сэдэхтик көстөн ааһар.

Сыллата муус устар 19 күнүгэр үгүс дойдуларга сааскы бырааһынньык — Ньургуһун күнэ бэлиэтэнэр. Бу күн 1984 сыллаахха биллэриллибит. Великобритания олохтоохторо дьиэ тула үүннэриллибит ньургуһун куһаҕан тыынтан харыстыыр диэн бүк эрэллээхтэр. Ол иһин англичаннар саас кэлиитин, күүс-сэниэ эбиниини туоһулуурун ааһан, бу кэрэ сибэккини харыстыыр суолталаах биллэрбиттэр.

Саха сиригэр Ньургуһун күнэ 2004 сылтан ыам ыйын 18 күнүгэр бэлиэтэнэр.

Таһырдьа тымныы да буоллаҕына, сибэккилиир. Сибэкки чашечката хотоҕор сиэркилэ курдук, онно күн сылааһын иҥэринэр. Онон таһырдьа тымныы да турар кэмигэр сибэкки ис өттө +8 кыраадыс буолар диэн ыйаллар.

Сорох дьыл ньургуһун хонууга араҕас көбүөрү тэлгэтэн кэбиспит курдук хойуутук үүнэр. Дьон маны соччото суох, радиациялаах сиргэ элбэх буолар эҥин диэн өйдүүллэр эрээри, анал үөрэхтээх дьон ньургуһун эмиэ тэллэй курдук үүнэр-үүммэт, элбэх-аҕыйах сыллаах диэн бэлиэтииллэр. Ол курдук, күһүнэ уонна саас сылаас буоллаҕына, хойуутук үүнэр диэн быһаараллар.

БЭЧЭЭККЭ БЭЛЭМНЭЭТЭ ЛЮДМИЛА ПОПОВА.
ХААРТЫСКАЛАР: СИА АРХЫЫБЫТТАН