Нүһүлгэн уонна хомус

Саха аймах уһулуччулаах учуонайа, култуура үлэһитэ, сээркээн сэһэнньит Ксенофонт Дмитриевич Уткин-Нүһүлгэн төрөөбүтэ 90 сылынан ахтан-санаан ааһар  түгэҥҥэ кини олоҕо, айан-тутан ааспыта – барыта норуотугар анаммыта көстөр.

Ордук билии-көрүү тарҕанар ураты үөрүйэхтэрин этэн-тыынан кэбиспитэ үүнэр сүһүөх дьоҥҥо туһаайыллыбыт. Ону барытын саас-сааһынан наардаан туһаныы билиҥҥи, кэлэр да кэм дьонугар туһалаах буолан иһиэх чинчилээх. Бэчээккэ тахсыбытыттан ураты өссө кини нэһилиэстибэтигэр баар уруукапыстарын бэрийэн күн сырдыгын көрдөрүү, кинилиин алтыһан ааспыт дьон эрэ кыһалҕата буолбакка, өрөспүүбүлүкэ билимин акадьыамыйатын соруга буолуохтаах дии саныыбын. Ол иһин К. Д. Уткин тэрийээччи, бөлүһүөк, иитээччи быһыытынан олоҕун кэрчиктэрин анал идэлээхтэр кэҥэтэн суруйан иһиэхтэригэр эрэнэбин.

Түмэл тэриллибитэ 35 сыла

К. Д. Уткин Ньурбаҕа үлэлии олордоҕуна, Дьокуускайга Норуот айымньытын кэлимсэтик үөрэтэр-чинчийэр кииҥҥэ дириэктэри солбуйааччынан үлэҕэ аҕалбыттара. Онно иккис сылын тигинэччи үлэлээн, салайар талаана аһыллан, өрөспүүбүлүкэҕэ саҥалыы сүүрээннэри киллэрэн истэҕинэ, аны Хомус түмэлэ арыллар буолан, Саха АССР Бырабыыталыстыбатын 1991 сыл ахсынньы 19 күнүнээҕи 612 №-дээх уурааҕынан дириэктэринэн анаабыттара. Түмэл төрүттэммит күнэ — 1990 с. сэтинньи  30 күнэ.

Дьэ, сити күнтэн ылата Ксенофонт Дмитриевич 3 сыл тура тэбинэн Хомус түмэлин үлэтин хайысхаларын, араас дьайар суолларын, тэрээһин уонна баар буолуу бары дьыалатын-куолутун, бэйэтэ этэринэн, «технико-экономическое обоснование» сүнньүн суруйан, министиэристибэҕэ бигэргэттэрэн, түмэл тэрилтэ буола түспүтэ. Ол саҕана Дьокуускайдааҕы култуура кэллиэһин мас дьиэтин (Киров уулусса, 31) өрөмүөннэтэн, биир хоско эспэнээттэри туруоран, икки кыра хоско үлэһиттэри олордон, үлэ саҕаламмыта. Ол хайыы үйэ быйыл 35‑с сыла буолар.

К. Д. Уткинныын бииргэ алтыһан ааспыт сылларым миэхэ умнуллубат суолталаахтар. Кини үлэтин сүрүн бириинсибэ — «үлэлиир буоллахха, тугу барытын ситэри-хотору, түмүгэ көстөр гына ситэриллиэхтээх». Чахчы да оннук этэ. Кини санаабытын этэн, толкуйун булгуччу тобулан, «уҥуоргута көстөр гына» оҥорон-чочуйан тэйэр үгэстээҕэ. Ону олоҕун былаһын тухары кэспэтэҕэ, тохпотоҕо.

Хомус түмэлигэр үлэлиир кэмэ киниэхэ эмиэ, бэйэтэ бэлиэтээбитинэн, «үүнүү-сайдыы сыллара» этэ диир сөп. Бастакытынан, урут болҕойон дьарык оҥостубатах хомуһун тутулун, муусукатын, ол туһунан билимҥэ туох этиллибитин саҥалыы билии кэмэ этэ. Иккиһинэн, хомустуҥу тэриллээх атын омук дьонунуун алтыһар, билим таһымынан кэпсэтэр, үлэлиир кыах тобуллан барбыта. Үсүһүнэн, Ксенофонт Дмитриевич уруккуттан ыанньыта сылдьыбыт санаата — саха тимирин култууратын өйдүүр, билэр кыах суола тобуллубута, тутатына билим эйгэтигэр үктэнэр кыаҕа аһыллыбыта. Маҥнай устуоруйа билимин хандьыдаатын, онтон философия дуоктарын истиэпэнин көмүскүүр кыаҕа уйаламмыта. Сити тэтимин ыһыктыбатаҕа, кини билим, култуура салааларыгар үлэлэрин бэчээттэтэн барбыта. Тиһэҕэр, К. Д. Уткин диэн учуонай үлэлэрин элбэх академия дьоно ааҕан-билэн алтыһан, сүрүн көрүүлэрин билсэр кыахтаммыта. Онно барытыгар Хомус түмэлигэр үлэлээбит сыллара төрүөт буолбуттарын санаатахпына, бу муусука саамай кыракый тэрилэ К. Д. Уткин курдук дьулуурдаах дьоҥҥо, билим салааларыгар эрэ буолбакка, норуоттар ураты муусукалара хардатыта дьайар, байытыһар суолларын тэлэйбитэ көстөн тахсар. «Кыратын көрөн сэнээмэ» диэн өс номоҕунуу, хомус киһи аймах олоҕун устуоруйатыгар 5000 сыл тухары, ураты куйа кээмэйдээх эрээри, сүппэккэ-оспокко тиийэн кэлбит, өссө сайдыы аартыгар ханыылаһан, култуура, ускуустуба атын салааларыныын бар дьону дьиктилээх кэрэҕэ угуйар кыахтааҕын ол саҕана К. Д. Уткин суруйан-бичийэн хаалларбыта элбэх.

«Хомус үөрэҕэ» салаа

Ксенофонт Дмитриевич үлэлээбитэ иккис сылыгар өссө икки хоһу туруорсан кэҥээбиппит. Пуондаҕа баар эспэнээттэри сааһылаан, саҥа саалаларга туруорбуппут. Билимҥэ да, маассабай бэчээккэ да элбэх ыстатыйалары суруйбуппут, билии-көрүү эйгэтин кэҥэппиппит. Олортон силис-мутук тардан, «Хомус үөрэҕэ» диэн салаа үөскээн-үөдүйэн тахсыбыта. Өр үйэлэргэ олохсуйан кэлбит үөрэххэ саҥа үөрэх кинигэлэрэ тахсыбыттара. Хомус билимэ эрэ буолбакка, оҥоһуллуута, хомус тарда үөрэтии эмиэ салаа буолан сайдыбыттара. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн орто, орто анал, үрдүкү үөрэххэ хомус кылаастара, куруһуоктара арыллыбыттара.

К. Д. Уткин дьулуһар дьулуһуута — хомус уустарын түмэн, араас дьүһүннээх, дорҕоонноох, кээмэйдээх хомустары охсор үлэ саҕаламмыта. Онно олоҕуран, тэриллибит быыстапкалар түмүктэрин ахсын кэмпириэнсийэҕэ, сэминээргэ кэпсэтии кэҥээн испитэ. Тиһэҕэр, оннук тэрээһиннэр улуустарга тэриллибиттэрэ. Хомус охсуутун ураты оскуолата олохсуйбута, үөрэх-билии кэҥээбитэ, үрдүк хаачыстыбалаах хомуһу охсуу хас биирдии уус дьулуһар баҕата буолбута. Ол үгэс билигин ордук бигэтийэн, уопсайынан, саха ууһун аатын-суолун үрдүктүк тутар баҕа-дьулуур олохсуйда.

Түмэл үлэтин бастакы сылларыттан, чуолаан, К. Д. Уткин салайбыт кэмиттэн тас дойдулардыын үтүө сибээһи олохтооһун саҕаламмыта. 1991 сыллаахха Аан дойдутааҕы хомус II кэҥгириэһин Дьокуускайга тэрийии ураты суолталаммыта. Онно Фредерик Крейн (АХШ) бэйэтинэн кэлэн, саха хомуһун билэн-көрөн, Дьокуускайга, Бүлүүгэ, Хаҥаласка (Өлүөнэ очуостарыгар) сылдьан, бэйэтин өр кэмнээх дьарыга (хомустуҥу тэриллэри чинчийии) суола-ииһэ суох хаалбатын өйдөөбүтэ. Үйэтин тухары мунньубут араас омуктар хомустарын кэллиэксийэтин Саха сиригэр тэриллибит Хомус түмэлигэр бэлэхтиир санааны ылыммыта. Ону 2009 сыллаахха биһиги үһүө буолан тиийэн, сүгэн-көтөҕөн аҕалбыппыт.

Каадырдар хардыы аайы көстүбэт этилэр…

Ксенофонт Дмитриевич киэҥ эйгэни хабан үлэлииргэ билии-көрүү, ис-тас сыһыаннаһыыларга дьоҕурдаах үлэһиттэри сүүмэрдиир дьоҕурдааҕа. Оннук каадырдар хардыы аайы көстүбэт этилэр. Ол иһин түмэл иһинэн идэни үрдэтии, билиини кэҥэтэр үөрэхтэри тэрийтэлээбитэ. Онно сыһыаннаах дьону аҕалан, кэпсэтиннэрэн, көҕү күөртээн, үөрэтэр дьоҕуру баһылаабыт киһи этэ. Аҥаардас түмэлгэ наадалаах малы-салы булууга да үөрэппитэ-такайбыта элбэх. Онно барытыгар сөпсөһөр сыһыаны-сатабылы тобулара. Урукку өттүгэр «мунна кэрдиллэн» үлэлээбит уопутун өйдөтөрө, ону сатаан тэрийэр дьоҕуру үөрэтэрэ.

К. Д. Уткинныын Хомус түмэлигэр бииргэ алтыһан үлэлээбит Е. Е. Варламова, Р. П. Будищев, Р. Р. Жиркова, Г. Г. Софронов о. д.а. кини сүбэтин-аматын иҥэринэн, атын хайысхаларга үлэһит буолалларыгар тахсыылаах суол-иис тэлиллибитэ. Оттон кини кэнниттэн түмэли салайбыт уонна билигин утумнаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар дьон Ууккуннуу дьулууру, үлэ уопутун өссө сайыннаран, билиҥҥи кэм чэрчитигэр дьүөрэлээх үлэни-хамнаһы тэрийэн, сайдыы үрдүкү таһымын тутуһа сылдьаллар. 1988 сыллаахха маҥнай суруллубут Хомус түмэлин кэнсиэпсийэтэ салгыы ситэри-хотору оҥоһуллан, аныгы сайдыылаах тэтимҥэ киэр илгиллибэккэ, аан дойду таһымынан, билиҥҥи кэм киэлитинэн кээмэйдэнэр үлэлээх-хамнастаах соҕотох судаарыстыбаннай тэрилтэ быһыытынан биллэр. Ону анал идэлээх үлэһиттэри сэргэ өрөспүүбүлүкэҕэ да, атын дойдуларга да баар биир идэлээхтэрбит иилээн-саҕалаан сүрүннүүллэр. Хомус түмэлэ уонна киинэ күннээҕи киэҥ хабааннаах үлэни сэргэ бастакы дириэктэр К. Д. Уткин «Хотугу дьикти — Хомус дыбарыаһа» диэн ыраламмыт санаатын олоххо киллэрэр сыалы-соругу туруорунан үлэлиир, айар-тутар.

Хомус Уйбаан.