Нюргуна Соколова: “Иннибит диэки эрэллээхтик хардыылыыбыт”

Өрөспүүбүлүкэҕэ кыра кэмпилиэктээх оскуолалар дьылҕалара хайдаҕый? Учуутал тиийбэт кыһалҕатын хайдах быһаараллар? Оҕолор буруйу оҥорууларын сэрэтиигэ туох үлэ ыытыллар? Бу уонна да атын ыйытыыларга саҥа үөрэх дьылын көрсө үөрэх уонна билим миниистирэ Нюргуна Соколова хоруйдуур.

Ааспыт үөрэх дьыла

— Нюргуна Афанасьевна, ааспыт үөрэх дьыла хайдах түмүктэннэ?

— Ааспыт үөрэх дьылыгар кэккэ ситиһиилэрдээхпит диэн бэлиэтиир тоҕоостоох. Былырыын атырдьах ыйынааҕы сүбэ мунньахпытыгар туруорбут сыалбытын-сорукпутун оскуолаларбыт сүрүннээн ситистилэр. Холобур, өрөспүүбүлүкэҕэ хайысханан (профильнай) үөрэх 64% тэҥнэстэ, урукку сылларга 40 бырыһыан буолара. Ол түмүгүнэн 11‑с кылаас үөрэнээччилэрэ биир кэлим эксээмэҥҥэ экэниэмикэ хайысхатыгар ирдэнэр биридимиэттэри (уустугурдуллубут математиканы, физиканы, информатиканы) уонна химияны, биологияны талаллара элбээтэ. Биир кэлим эксээмэн биэс биридимиэтигэр 17 үлэ 100 баалга сыаналанна, итинтэн үс оҕо — иккилии биридимиэккэ. Тустаах эксээмэни (БКЭ) туттарааччылартан улахан аҥаардара үрдүк үөрэххэ туттарсар кыахтаах баалы ыллылар.

Аны алын баалы ааспыт (порог) оҕо ахсаана эбилиннэ, уустугурдуллубут математикаҕа, химияҕа, англия тылыгар орто баал өрө таҕыста. Уонна үрдүк бааллаах оҕобут ахсаана үксээтэ. Аны учууталларбыт инникитин үөрэтэллэригэр өссө кыах баара көһүннэ, холобур, судургутутуллубут математиканы туттарбыт оҕолортон 22% бырыһыана “5” сыананы ылбыт. Ол аата кинилэр уустугурдуллубут математиканы талар түгэннэригэр туттарар, салгыы үрдүк үөрэххэ туттарсар кыахтаахтарын туоһулуур. Химияны, биологияны элбэх оҕо талан, быйыл ХИФУга мэдиссиинэ институтугар туттарсыыга куонкурус үрдээтэ. Математика, физика биридимиэтин үчүгэйдик туттаран, тиэхиньиичэскэй хайысхаларга эмиэ сайабылыанньа элбэх.

Күн бүгүн биир уустук боппуруоһунан педагогическай хайысхаҕа абитуриеннар туттарсыылара буолар. Психолого-педагогическай кылаастары бүтэрбиттэртэн үрдүк үөрэххэ педагогика хайысхатыгар туттарсар оҕо ахсаана аҕыйаҕа, боппуруоһу болҕомтоҕо ылар наадатын, төрөппүттэргэ, үөрэнээччилэргэ сөптөөх үлэни ыытыыга ирдэбил туруохтааҕын көрдөрдө.

Оттон педагогическай кэллиэстэргэ туттарсыы үчүгэй. Кэллиэстэр былырыын улуустарга үс салааны арыйбыттара, быйыл эмиэ үс салааны эбии арыйдыбыт, миэстэтигэр үөрэтэр эмиэ кыахтаннылар.

Былырыын уонна быйыл федеральнай куонкурустарга күүскэ кыттан, 2028 сылга диэри өрөспүүбүлүкэҕэ сыллата лааҕырдар тутуллуохтара. Онон сайыҥҥы сынньалаҥҥа инникитин даҕаны усулуобуйаны тэрийиэхпит диэн эрэллээхпит.

Саҥа хайысхалар, сонун сүүрээннэр

— Үөрэҕи сайыннарыыга туох саҥа хайысхалар, сонун сүүрээннэр киирдилэр?

— Билиҥҥи кэмҥэ оҕону, ыччаты иитиигэ биир сүрүн, улахан болҕомто ууруллар. Ол чэрчитинэн бэлиэтээтэххэ, устуоруйа уонна обществознание биридимиэттэригэр уларыйыы киириэҕэ, үлэ уруоктарыгар саҥа куурустар эбиллиэхтэрэ. Холобур, устуоруйаны нэдиэлэҕэ иккилии чаас оннугар үстүү чаас үөрэтиэхтэрэ. 5–7 кылаастарга “Төрөөбүт дойду устуоруйата” саҥа муодул киириэҕэ. Оҕолор “История родного края. Республика Саха (Якутия)” уонна “Арассыыйа устуоруйата” саҥа кинигэлэринэн үөрэниэхтэрэ. 6–7 кылаастарга обществознание биридимиэттэрэ тохтуохтара. Бу биридимиэт 8–9 кылаастарга баар буолар, ол эрээри, үөрэх чааһа уларыйыан сөп.

Оскуолаларга биир кэлим наардал (расписание) оҥоһуллуоҕа. Маны дойду оскуолалара бары биир булгуччулаах наардалынан үөрэнэллэр диэн өйдүүр сыыһа. РФ Үөрэҕириитин министиэристибэтэ уопсай сүбэ оҥорон, үөрэх матырыйаалын биир тэҥник тиэрдэллэригэр туһуламмыт быһаарыы. Министиэристибэ халыыптарыгар олоҕуран, оскуолалар бэйэлэрэ наардал таҥан таһаарыахтара. Маны сэргэ, дьиэҕэ үлэни биэриигэ уонна хонтуруолунай үлэҕэ эмиэ уларыйыылар бааллар.

Үөрэххэ туттарсыы

— Оттон үрдүк, орто үөрэхтэргэ туттарсыы хайдаҕый?

— Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ орто анал үөрэх тэрилтэлэригэр бүддьүөттэн 6148 миэстэ көрүллүбүтэ. Быйылгы үөрэххэ тутар хампаанньа көрдөрбүтүнэн, сүрүннээн доруобуйа харыстабыла, үөрэх уонна педагогика билимэ, тиэхиньикэ, экэниэмикэ, информатика курдук хайысхаларга туттарсар оҕо ахсаана элбэх, куонкурус үрдүк буолла. Орто анал үөрэх кыһаларын бүтэрбиттэр үлэни булуулара үксээн иһэрэ үөрдэр. Ол курдук, быйыл бүтэрбиттэртэн 3466 киһи (53%) үлэнэн хааччыллыбыт. Мантан 957 киһи идэтинэн үлэлээн саҕалаата.

Саха сиригэр баар үрдүк үөрэх кыһаларыгар быйыл 5438 бүддьүөт миэстэтэ тыырыллыбыта. Барыта 50 тыһ. тахса сайабылыанньа киирдэ. Абитуриеннар ордук мэдиссиинэ, гуманитарнай итиэннэ инженернэй-тиэхиньиичэскэй хайысхаларга туттарыстылар.

Туспа кубуота иитинэн Арассыыйа икки Дьоруойа Арктикатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университекка үөрэххэ киирдэ.

Кыра кэмпилиэктээх оскуолалар

— Ыраах баар, кыра кэмпилиэктээх оскуолалар дьылҕалара хайдах буолуоҕай?

— Дэриэбинэлэртэн дьон үөс сиргэ көһүтэлээн, хомойуох иһин, оскуолаларбыт оҕолорун ахсаана аҕыйыы турар. Ити учуутал тиийбэтин кытта эмиэ сибээстээх. Сокуонунан кыра кэмпилиэктээх оскуолаларга параллельнай кылааһа суох, кылааска 9,4 оҕоттон аҕыйах үөрэнээччилээх оскуолалар киирсэллэр. Түөрт сыллааҕыта өрөспүүбүлүкэҕэ 238 кыра кэмпилиэктээх оскуола баар эбит буоллаҕына, быйыл 275 оскуола буолаары турар. Манна биһиги бэйэбит миэрэлэрбитин эмиэ ылынарбыт наада, бу бүддьүөккэ ноҕурууска буолар. Тустаах боппуруоска хас даҕаны хайысханан үлэлиэхпит. Бастакытынан, эппитим курдук, учуутал тиийбэт кыһалҕатын быһаарыахпыт. Иккиһинэн, кээмэйэ, баҕар, аныгы кэмҥэ эппиэттэспэтэ буолуо диэн көрөбүт. Холобур, 80‑тан аҕыйах үөрэнээччилээх оскуолалары кыра кэмпилиэктээх оскуолалар кэккэлэригэр киллэриэххэ диэн ааҕа-суоттуу сылдьабыт.

Хомойуох иһин, быйыл 41 оскуолаҕа биир даҕаны 11‑с кылааһы бүтэрэр оҕо талар биридимиэттэргэ эксээмэни туттарбата. Икки сыл устата үөрэнэн баран үрдүк үөрэххэ киирэ да сорумматылар, оскуола бэлэмнээбэтэ. Холобур, бу курдук оскуолалары 9‑с кылааһынан бүтэриэххэ, үөрэнээччилэри биир кэлим эксээмэҥҥэ бэлэмниир гына атын оскуолаларга ыытан үөрэттэриэххэ сөп этэ. Быйылгыттан хас биирдии оскуоланы, баһылыгы, үөрэх управлениетын кытта чопчу үлэлэһиэхпит. Экэниэмикэ министиэристибэтин кытта анаалыстаан көрөн баран, кэлэр сыл ыам ыйын 1 күнүгэр диэри быһаарыыны ылыныахтаахпыт.

Каадырынан хааччыйыы

— Педагогическай хайысхалары таарыйбычча ыйыттахха, сыл аайы 800‑чэ педагог тиийбэт диэн этэллэр. Быйыл хайдаҕый? Тустаах боппуруоһу хайдах быһаарыахха сөбүй?

— Өрөспүүбүлүкэҕэ үөрэх систиэмэтигэр күн бүгүн барыта 31 031 педагогическэй үлэһит баар. Оскуолаҕа үлэлиир 18 116 педагогическай үлэһиттэн, 13 754 киһи учуутал. Тыа сиригэр педагог 57%-на, куораттарга 47% үлэлиир. Учууталлар орто саастара — 44.

Ити 800 сыыппара хантан кэллэ диэн ыйытааччылар. Бастакытынан, сыллата хас биирдии үөрэх салалтатын салайааччыта төһө, ханнык идэлээх, туох үлэһит ирдэниэн сөбүн эрдэттэн көрөр, үөрэтэр. Ити курдук сабаҕалааһын баара, былырыыҥҥыттан “Работа в России” портал нөҥүө, каадыры бэлэмнээһиҥҥэ сөпкө дьаһанарбытыгар, хонтуруолунай сыыппараны аттарарбытыгар көмөлөһөр уонна устудьуоннарбыт үөрэхтэрин бүтэрэн үлэлии баралларын эмиэ көрөбүт. Иккиһинэн, педагогическай үлэһит ахсаана халбаҥныы турар, сыллата 1,5 тыһ. кэриҥэ киһи араас төрүөтүнэн үлэтин уларытар: ким эрэ уурайар, ким эрэ атын сиргэ көһөн барар. Оскуолаҕа сылын ахсын, быһа холуйан, 200–300 учуутал тиийбэт. Манна тыа сирдэрэ, улуус кииннэрэ, куораттар эмиэ бааллар. Биһиги анаалыстаан көрөн баран былырыын кэккэ миэрэлэри ылынан, ол сүнньүнэн хас даҕаны хайысханан үлэлээтибит. Бастатан туран, үлэ миэстэтин көрдөрүүр педагогтарга, ыччакка көмөлөһөр саҥа саайт оҥорон үлэлэтэн эрэбит. Хас биирдии учуутал ханнык оскуолаҕа, биридимиэккэ, төһө ноҕуруускалаах учуутал ирдэнэрин бэйэтэ киирэн көрөрүн уонна дириэктэр сайаапка ыытарын курдук оҥоһуллубута. Иккиһинэн, үрдүкү куурустарга үөрэнэ сылдьар устудьуоннары оскуолаҕа ыытабыт. ХИФУ быйыл каадыр киинин арыйда, кинилэри кытта үлэлэһэбит. Педагогическай кэллиэс үһүс кууруһун устудьуоннара эмиэ үлэлиир кыахтаахтар. Сокуон уларыйбыта үс сыл буолла, көҥүллэнэр. Кэтээн көрүү туоһуулуурунан, устудьуоннар үөрэммит сирдэригэр үлэлии хаалаллар. Номнуо кэлэктиипкэ киирэллэр уонна дьупулуом ылан баран ханна үлэлии барабыт диэн толкуйга түспэттэр.

Кэлэр сүүрээн — “Ситимнээх учуутал” (“Сетевой учуутал”) бырайыак. Оскуолаҕа хас даҕаны сыл учуутал кэлбэтэх түгэнигэр, биһиги апробация быһыытынан “Ситимнээх учуутал” саҥа бырайыагы олоххо киллэрэн эрэбит. Арассыыйа үрдүнэн биир наардал, биир бырагыраама буолар. Ис хоһоонун федеральнай таһымнаах академия оҥорон биэрэр. Оҕолору кытта миэстэтигэр бииргэ олорон уруок тэрээһинин ыытар, хонтуруоллуур тьютор көрүллүөҕэ. Быйыл өрөспүүбүлүкэ үс улууһугар 15 оскуоланы хабыахпыт. Туох баар нуорма-быраап баазатын ырытыахпыт уонна федеральнай таһымҥа бэйэбит этиилэрбитин киллэриэхпит. Бу курдук ньыманан үөрэтии билиҥҥитэ ханна да суох, Саха сирэ бастакынан киллэрэр. Биһиэхэ манна икки сыл устата дистанционнай технологияны туһанан үлэлээбит үөрэх киинэ тирэҕинэн буолла. Бастакы сылларга 9‑с, 11‑с кылаас үөрэнээччилэрэ эксээмэни туттаралларыгар көмө курдук этэ. Быйылгыттан орто сүһүөх кылаастарга киириэхпит. Ааспыт үөрэх дьылыгар 69 ситимнээх учуутал баара. Кинилэр учуутал тиийбэт оскуолаларыгар үлэлэспиттэрэ. Биһиги хас биирдии дэриэбинэҕэ оскуола баар буолуохтаах диэн ирдэбили туруорабыт. Алын кылаастарга, математикаҕа, нуучча тылыгар, физкултуураҕа ноҕурууска тахсар дьиссиппилиинэлэригэр бэйэлэрин учууталлара үөрэхтиэхтээхтэр. Оттон ноҕурууска тахсыбат биридимиэттэригэр — физикаҕа, биологияҕа, химияҕа бу курдук контеннары туһанан үлэлээн көрүөххэ сөп дии саныыбын. Манна хамнастара да тахсыбат уонна холобур, физкултуура учуутала физиканы үөрэппэтэ биллэр. Ханнык баҕарар биридимиэти бэйэтэ анал исписээлинэстээх учуутал үөрэтэрэ быдан ордук, оҕоҕо тиийимтиэ.

Кэккэ сылларга миэстэтигэр педагогтары сыһыарар судаарыстыбаттан өйөбүллээх миэрэлэр үлэлииллэрэ улахан көдьүүстээх. Бастатан туран, Ил Дархан көҕүлээһининэн 2020 сылтан “Арктика учуутала” бырайыак олоххо киирбитэ. 2020–2024 сс. Арктика улуустарыгар 215 эдэр исписэлиис үлэлии тиийбитэ. Иккиһинэн, “Арктика уонна хотугу улуустар тыа сирдэрин нэһилиэнньэлээх пууннарын үөрэҕин, доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин педагогтарын, мэдиссиинэ үлэһиттэрин дьиэнэн хааччыйыы” тэрээһинэ баар. Түөрт сыл устата 5 сылга сөбүлэҥ түһэрсэн 68 учуутал үлэлии тиийбититтэн, күн бүгүн 56 киһи салгыы үлэлии сылдьар. Тустаах миэрэ көмөтүнэн 103 педагог олорор усулуобуйатын тупсарынарыгар анаан, 1 хостоох толору хааччыллыылаах кыбартыыра сууматыттан 50% кээмэйдээх өйөбүлү туһанна. Үсүһүнэн, дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээһининэн 2020 сылтан олоххо киирбит “Земскэй учуутал” федеральнай бырагыраама буолар. Бырайыак тыа сиригэр саҥа учууталлары ыҥыран үлэлэтэргэ туһаайыллар. Уһук Илин федеральнай уокуругун 50 тыһ. кыра нэһилиэнньэлээх бөһүөлэктэригэр, куораттарыгар үлэлии барар учууталларга 2 мөл. солк. көрүллэр. 2020–2025 сс. Саха сирэ барыта 100 кубуотаны туһанна. Итинтэн 45 кубуота — Арктика улуустарыгар. Күн бүгүн 90 земскэй учуутал ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьар. Төрдүһүнэн, СӨ Бырабыыталыстыбатын 2023 сыллааҕы дьаһалыгар олоҕуран, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай үөрэх тэрилтэлэрин эдэр исписэлиистэригэр аадырыстаах көмө оҥоһуллар. Эдэр дьоҥҥо үс кээмэйдээх акылаат уонна үлэлии барар срдэригэр айаннарын, таһаҕастарын төлөбүрэ төлөнөр. 2023 уонна 2024 сылларга аадырыстаах көмөнү 701 эдэр исписэлиис туһанна.

Оҕолор буруйу оҥоруулара

— Оҕолор буруйу оҥоруулара — бу эмиэ туспа үлэни эрэйэр хайысха. Бу туһунан сырдатан ааһарыҥ буоллар.

— Кырдьык, оҕо буруйу оҥоруута — бу уопсастыба туругун көрдөрөр. Министиэристибэҕэ үлэни буруй оҥоһуллубутун кэннэ буолбакка, төрүөтүн кытта үлэлиир соругу туруорабыт. Оҕо буруйу оҥоруутун сүрүн төрүөттэрэ: көрүүтэ-истиитэ суох сылдьыы, үөрэххэ ситиспэт буолуу, арыгы уонна наркотик тарҕаныыта. Иккиһинэн, учуокка турар оҕолору кытта үлэ уонна социальнай реабилитацияны тэрээһиннээхтик ыытыы. Үсүһүнэн, бары хайысхаларынан систиэмэлээх үлэ: дьиэ кэргэн, оскуола, иллэҥ кэми сөпкө аттарыы.

Быйылгы сыл бастакы аҥаарынааҕы көрдөрүүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор буруйу оҥоруулара үксээтэ. Оҕолор сүрүннээн тиэхиньикэни, малы-салы уораллара, күүс өттүнэн өттөйөн туран саастыылаахтарыттан харчыны көрдүүллэрэ бэлиэтэнэр. Маны сэргэ, кэлиҥҥи кэмҥэ наркотигы уонна информационнай технологиялары кытта сибээстээх буруйу оҥоруу эмиэ тахсар буолла.

Министиэристибэ оҕо көрүүтэ-истиитэ суох сылдьарын сэрэтэр уонна оҕо үөрэҕэр ситиһэригэр көмөлөһөр үлэни ситимнээхтик ыытар. Холобур, сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор хамыыһыйаларыгар учуокка турар оҕолору сайын аайы сынньалаҥынан, доруобуйаларын туругун тупсарар дьарыгынан хабабыт. Быйыл сайын сокуоннай сааһын туола илик 302 оҕо сайыҥҥы сынньалаҥынан хабылынна, 184 оҕо үлэнэн хааччылынна.

Үөрэх кэмигэр оҕолор тыл тылга киирсибэт түгэннэрин тохтотор, оҕолору эйэлэһиннэрэр анал сулууспалар үлэлииллэр. Оскуолаларга тэриллибит 350 медиация сулууспатыгар 667 исписэлиис үлэлиир.

Араас хайысхаларынан сэрэтэр үлэни күүһүрдэбит. Холобур, тыйыс сыһыаны сэрэтиигэ туһуламмыт тэрээһиннэринэн быйыл 104 640 иитиллээччи, оҕо, 66 675 төрөппүт, сокуоннай бэрэстэбиитэл, 12 640 педагог хабылынна.

Саҥа үөрэх дьыла

— Кэлэр үөрэх дьылыгар бэлэмнэнии хайдаҕый? Туох, ханнык соруктары туруораҕыт?

— Үөрэх кыһалара саҥа үөрэх дьылыгар 98% бэлэмнэр, хамыыһыйаны аастылар. Сорох үөрэх тэрилтэлэригэр хапытаалынай өрөмүөн салгыы ыытыллар. Ол оскуолалар үөрэнээччилэрин атын оскуолаларга, эбийиэктэргэ оҕолору таһан үөрэҕи булгуччу тэрийэбит. Хонтуруоллуур уорганнар барытын көрөн олоробут. Холобур, бу күннэргэ Тиксии‑3 түөлбэтин 2‑с нүөмэрдээх оскуолатын оҕолорун таһан атын оскуолаҕа үөрэтэргэ, оптуобус көҥүлү ылла. Ити курдук өрөмүөн үлэтэ, үөрэх үлэһиттэрин аттаран туруоруу түмүктэнэн, саҥа үөрэх дьыла саҕаланна.

Кэлэр үөрэх сылыгар Үөрэх уонна билим министиэристибэтэ туруорар соруга үгүс. Онтон сороҕун ааттаатахха, хайысханан үөрэхтээһининэн хабыллар үөрэнээччибит ахсаанын 64%-тан 70% тиэрдиэхтээхпит. Итини тэҥэ, 50‑тан аҕыйаҕа суох анал кылаастары аһар, биир кэлим эксээмэҥҥэ математика уонна естественнэй-научнай биридимиэттэри талар оҕо ахсаана 27%-тан аҕыйаҕа суох буоларын ситиһэр, орто анал үөрэхтээһин салаатыгар биэстэн итэҕэһэ суох саҥа идэни киллэрэр, идэни биэрэр үөрэх кыһаларын бүтэрээччилэр үлэнэн хааччыллыыларын 60% диэри тиэрдэр соруктаахпыт. Экэниэмикэ бүгүҥҥү ирдэбиллэригэр эппиэттиир, идэлэрин олохтоохтук быһаарыммыт оҕолору иитэн таһаарар соруктаахпыт.

Үөрэх бары үлэһиттэрин, үөрэнээччилэри, устудьуоннары саҥа үөрэх дьылынан эҕэрдэлиибин, ситиһиилэри баҕарабын. Биһиги бары өрөспүүбүлүкэни, дойдуну сайыннарар дьоһуннаах ыччаты иитэн таһаарар ытык иэстээхпит!