Оҕо албынныыр буоллаҕына…

Күнүс куорат киинигэр турар эрэстэрээҥҥэ олордохпутуна, тастан дьону кытта кыракый уолчаан кииристэ.

Тоҕо эрэ аантан арыый чугас турар остуолга биһиэхэ чуо хааман кэлэн аттыбытыгар турда. Дьонун кытта кэлсибит диэн аахайбатыбыт. Арай оҕо кэлэн остуолтан ас көрдөөтө. Аттыбар кыракый дьыбааҥҥа олорон сонун устубакка аһаста. Ыйытан билбитим, иккис кылааска үөрэнэр эбит. Куорат кытыы оройуонуттан аҕыс саастаах оҕо оптуобуһунан кэлбит. Бэйэтэ көҥүл сылдьарын дьиктиргээн, төрөппүттэрэ ханна баалларын сураспыппар: “Ийэлээх аҕам арыгылыыллар, мин кинилэр арыгыларын тоҕобун”, — диэн сүрэхпин аймаата. Бэйэм ийэ киһи оҕо кэпсээнин истэн олус уйадыйбытым…

Саамай көмүскэлэ суох араҥа

Бу кэнниттэн санаам буолбакка, СӨ оҕо быраабын көмүскүүр боломуочунай Туяра Валерьевна Васильеваҕа, чахчы маннык оҕо бу оскуолаҕа үөрэнэрин дуу, суоҕун дуу, төрөппүттэрэ иһэллэрин-испэттэрин чопчулаары сибээстэспитим. Онно билбиппит, уолчаан төрөппүттэрэ төрүт даҕаны арыгы испэт, үлэлиир-хамсыыр дьон эбиттэр. Оскуола дьаһалтата дьиэ кэргэни бэрэбиэркэлээбит. Урукку өттүгэр учуокка ылыллыбатах элбэх оҕолоох ыал, оҕолоро албыннаан кэпсээбититтэн олус соһуйбуттар да, аймаммыттар да.

Оҕо тоҕо албынныырый?

Дойду үрдүнэн уопсастыбаҕа саамай көмүскэлэ суох араҥа сокуоннай сааһын ситэ илик оҕолор буолаллар. Хомойуох иһин, оҕоҕо сыһыаннаах буруйу-сэмэни оҥоруу аччаабат. Маны сэргэ, сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор буруйу оҥоруулара эмиэ элбэх. Кырыктаах төрөппүттэр, оҕону кырбыыр ньээҥкэ, эппиэтинэһэ суох эдэр ийэлэр, алимент төлөөбөт аҕалар… Бу быһылааннарга барытыгар эмсэҕэлээччи оҕо буолар. Оттон хас биирдии оҕо ийэ, аҕа тапталын, истиҥ сыһыанын уонна өйөбүлүн билэн улаатыахтаах. Сырдык эйгэҕэ улааттаҕына, бэйэтин тула сырдык эйгэни тарҕатар диэн уйулҕа үлэһиттэрэ бэлиэтииллэр. Толору, иллээх дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт оҕо оннук дьиэ кэргэни төрүттүүр диэн уйулҕа үлэһиттэрин этиитэ оруннаах. Ол эрээри ардыгар үчүгэй да дьиэ кэргэҥҥэ иитиллэр оҕолор албынныахтарын, сымыйанан ону-маны кэпсээн, айдаан араллаанын тардыахтарын сөп.

Гаджет оҕолоро

Билигин социальнай ситим киэҥник сайдыбыт кэмигэр аныгы оҕо толкуйа эмиэ атын. Мас кыстыыр, муус киллэрэр, оһох оттор диэн тугун билбэт көлүөнэ күннээҕи кыһалҕата гаджет тула буолар. Социальнай ситимҥэ тугу көрбүттэрин ыраас мууска уураллар. Өйдөрө-санаалара эрдэ ситиэн сөп. Төрөппүт маны хонтуруоллаабат буоллаҕына, күнү-күннүктээн да төлөпүөҥҥэ, көмпүүтэргэ олоруон сөп. Төлөпүөнэ суох уруок аахпаттар. Онон киһи урукку көлүөнэни кытта тэҥниирэ оруна суох буолан тахсар.

Биир өттүнэн сайдыы тэтимэ түргэтээн оҕолор омук тылын түргэнник үөрэтэллэр, буола турар балаһыанньаны ылыныылара эмиэ ураты. Ол эрээри кинилэр ситэ сайда илик уйулҕаларыгар социальнай ситимҥэ көстөр бары информация араастык тиийиэн сөп. Аны, оҕо эрэ барыта блогер буолуон, чэпчэки харчыны өлөрүөн баҕарар.

Уһуйааҥҥа динозавр киирбитэ

Уйулҕа үлэһиттэрэ бэлиэтииллэринэн, үс сааһыгар диэри тугу баҕарар туойуон, албынныан сөп эбит. Бу сааһыгар оҥорон көрүүтэ уонна дьиҥ буола турар быһыы-майгы уратыласпат. Дьонугар кэлэн, уһуйааҥҥа динозавр киирбитэ, биһиги бары онтон куоппуппут диэтэҕинэ, төрөппүттэр итэҕэйбитэ буолаллар, кэпсиир, айар дьоҕура сайдарыгар кыһаллаллар. Ол эрээри аһары манныгынан үлүһүйдэххэ, түөрдүн, биэһин да ааһан баран ону-маны айан кэпсиэн, туора да дьону соһутуон сөп.

Оттон оскуола саастаах, ол эбэтэр алын сүһүөххэ үөрэнэр оҕо төрөппүттэрин, дьиэ кэргэнин туһунан тугу эрэ бөрүкүтэ суоҕу айан кэпсээтэҕинэ, балаһыанньа уустугуруон сөп. Уһуйааҥҥа эбэтэр оскуолаҕа тиийэн “ийэм куукулабын бөххө бырахпыта” эбэтэр “ийэлээх аҕам миигин аһаппаттар” диэтэҕинэ, төрөппүтү кытта быһаччы сибээстэһэн, бэрэбиэркэ да барыан сөп. Дьиэ кэргэн үөйбэтэх өттүттэн кыһалҕаланыан сөп.

Кэлин куһаҕан кэмэлдьигэ кубулуйбатар…

Дьиэ кэргэҥҥэ ийэлээх аҕа биир сүбэнэн оҕону ииппэт буоллахтарына, албынныыр түгэн бэлиэтэниэн сөп. Ол курдук, ийэтэ арыый кытаанах, оҕотуттан эппиэтинэһи ирдиир, оттон аҕата төттөрүтүн аһары сымнаҕас, ийэтин утаран оҕо тугу баҕарбытын барытын көҥүллүүр буоллаҕына, маннык быһыы-майгы тахсыан сөп эбит. Дьиҥэ, туох көҥүллэнэрэ уонна көҥүллэммэтэ эрдэттэн быһаарыллыбыт буолуохтаах. Кыра сааһыттан бэрээдэккэ, ол эбэтэр эрэсиимҥэ кытаанахтык үөрэниэхтээх. Холобур, аҕыс чаас кэннэ тэлэбиисэр араарылларын, киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн иһит кэмигэр сууйулларын, уруок эрдэ ааҕыллыахтааҕын өйдүөхтээх. Өскөтүн, бу эрэсиим бэрээдэгэ күн ахсын уларыйа турар буоллаҕына, оҕо өйө-санаата эмиэ ыһыллар эбит.

Төрөппүт бэйэтин эрэ холобурунан иитэр кыахтаах. Албыннаабытын биллэххэ, мөҕөн-этэн уйулҕаны ыспакка, кини туох санааттан манна тиийбитин ыйытар наадатын эспиэрдэр бэлиэтииллэр. Оҕо албыннаан тутуллуутун син биир кини кыра сааһыгар тугу эрэ уоран тутуллубутугар тэҥниэххэ сөп эбит. Кыра сааһыгар тугу эрэ ыйыппакка ылбытын кистии сылдьыбытын кэмигэр тутан, куһаҕан кэмэлдьини эрдэттэн бохсуохха сөп.

Албыннааһын, сымыйанан кэпсээһин кэлин оҕо кэмэлдьитэ буолбатын туһугар төрөппүт эрдэттэн үлэлэһиэхтээх.

Надежда Васильева, “Надежда” дьиэ кэргэн психологическай киинин салайааччыта:

— Оҕо албынныыр быһыытыгар-майгытыгар икки түгэни көрүөххэ наада. Бастатан туран, тоҕо албынныырый диэн буолар. Тугу эрэ кистиир буоллаҕына, кини айан кэпсиэн сөп. Холобур, тугу эрэ ситэри эппэтиттэн тахсыан эмиэ сөп. Икки сыананы ылан баран үһү ыллым диэн ханарытыан сөп. Көмүскэнээри, мөҕүллүмээри бэйэтин туһунан сымыйанан айан кэпсиэн сөп. Иккис төрүөт, дьиэҕэ элбэҕи бобор, көҥүллээбэт, хас туттарын-хаптарын, саҥарарын-иҥэрэрин хонтуруоллуур буоллахтарына. Бу уйулҕа өттүнэн бэйэни көмүскэнии көрүҥэ буолар. Кыра сааһыгар бэйэтин үтүөтүн сымыйалаан кэпсиэн сөп. Элбэхтик мөҕүллэр буоллаҕына, хайҕабылга, тапталга наадыйан албынныан сөп. Атын дьон хараҕар үчүгэйдик көстөөрү, кыра да, эрдэҕэс да саастаах оҕо бэйэтин туһунан кэпсиэн сөп. Төрөппүттэрин туһунан үчүгэйи айан кэпсиэн сөп. Бу ордук сатаан бэйэтин көмүскэммэт оҕолорго көстүөн сөп. Аны, төрөппүттэрин үтүктэн эмиэ албынныахтарын сөп, аҕата ийэтин, ийэтэ аҕатын, эбээлэрин, эһээлэрин албынныыр буоллахтарына.

Оттон оҕо төрөппүттэрим иһэллэр диэн туора дьоҥҥо албыннаан кэпсээһинэ хас да төрүөттээх буолуон сөп. Кыра оҕо оҥорон көрүүтэ уонна айан кэпсиирэ барыта «мифологическое сознание» диэн буолуон сөп. Холобур, оҕолор Моруос оҕонньору итэҕэйэллэр, сорохтор улаатыахтарыгар диэри баар дии саныыллар. Дьиҥ олоҕу атыннык ылыналлар. Айан кэпсииллэригэр остуоруйа иһигэр сылдьар курдук сананыахтарын сөп. Манна туох да кэтэх санаата суох кэпсиэхтэрин сөп, ол эрээри дьон хайдах ылынарын маныахтарын сөп. Дьон соһуйуута, аһыныыта, айманыыта кинилэри үөрдүөн, астыннарыан сөп.

Ардыгар билэ-билэ куһаҕаны айан кэпсиэхтэрин сөп. Иитээччилэр, учууталлар төрөппүттэрбин мөхтүннэр диэн санааттан. Төрөппүттэрин иэстэһэн, кинилэргэ кыыһырбытын таһаарыан сөп. Ханнык да түгэҥҥэ кэпсэтэн, дьиҥнээх төрүөтүн билиллиэхтээх.

Оннук түгэҥҥэ төрөппүт аһаҕастык кэпсэтиэхтээх, кини тугу эрэ айан кэпсээбитэ дьиэ кэргэҥҥэ хайдах дьайыан сөбүн быһаарыахтаах. Айдаан тахсар түгэнигэр, сааһын ситэ илик оҕолор дьыалаларынан дьарыктанар хамыыһыйа кинини былдьаан ылыан сөбүн өйдүүр гына кэпсиэхтээх. Ардыгар, тастан көрдөххө үчүгэй да дьиэ кэргэн оҕото көмө көрдөөн кэпсиэн эмиэ сөп. Кырбаабат, атаҕастаабат да буоллахтарына, уйулҕа өттүнэн баттанар буолуон сөп. Ону кыайан быһаарбакка сымыйалаан, атыннык болҕомто тардыан сөп. Маннык түгэҥҥэ уйулҕа үлэһиттэрэ, төрөппүттэр истиэхтээхтэр, болҕомто ууруохтаахтар. Уопсай сүбэнэн кыһалҕаны эрдэтинэ быһаарыахтаахтар.