Оҕо «иһэн» тутулуннаҕына…

Аһыы утаҕынан үлүһүйүү дойду үрдүнэн сүрүн кыһалҕаҕа кубулуйбута ыраатта. Статистика көрдөрөрүнэн, ааспыт үйэ 90‑с сылларыттан саҕалаан аһыы утаҕы иһээччилэр саастара эдэрсийэн, 16–18 сааска тэҥнэспитэ. Онтон уонча сылынан бу сыыппара 12–14 сааска тиийбитэ. Ол түмүгэр, сааһын ситэ илик оҕолор буруйу оҥоруулара элбээн барбыта…

Арассыыйаҕа, онтон да атын дойдуларга аһыы утаҕы сааһын ситэ илик оҕолорго атыылыыр көҥүллэммэт. Тоҕо диэтэххэ, испиирдээх аһыы утахтар оҕо доруобуйатыгар алдьатыылаахтык дьайаллар. Миэдиктэр кэтээн көрүүлэрэ быһаарбытынан, улахан киһи доруобуйатыгар дьайарынааҕар, эрдэҕэс саастаах оҕо этигэр-сиинигэр ордук күүстээх уонна түргэн буолар эбит. Ол түмүгэр оҕо уйулҕатыгар кэһиллии тахсан, өй-санаа өттүнэн толкуйдуура бытаарар диэн быһаарбыттар.

Харчыга эрэ хараҥаран

Сокуон хараҕынан, 18 сааһын туола илик оҕоҕо арыгы атыылыыр бобуллар. Ол курдук, аһыы утаҕы атыылыыр маҕаһыыннар атыылаһааччыны сааһын ситэ илик дии санаатахтарына, пааспар ирдиир бырааптаахтар. Ол эрээри барыһырыы, түгэнинэн туһанан, харчы киллэринэ сатааһын түмүгэр сокуону кэһиилэр тахсаллар. Сааһын ситэ илик оҕоҕо арыгы атыытын иһин холуобунай эппиэтинэскэ тардыллыахха сөп.

Ол эрээри сыллата сааһын ситэ илик оҕолорго арыгы атыылааһыннаах араас быһылааннар тахсаллар. Ол түмүгэр арыгы иһэн баран, эрдэҕэс саастаах оҕо буруйу оҥоруута, араас куһаҕан быһылааҥҥа түбэһиитэ тахсар. Харчыга хараҥарбыт суобаһа суох атыыһыттар билигин да бааллар. Ол курдук, бу соторутааҕыта Дьокуускайга сааһын ситэ илик оҕолорго арыгы атыылааһын биэс чахчытын арыйбыттар. Жорницкай, Билибин, Хабаров уулуссаларыгар, Михаил Николаев проспегар уонна Маҕан трассатыгар баар ас-үөл маҕаһыыннарыгар сокуону кэһии тахсыбыт. Бу маҕаһыыннар арыгы атыылыыр бириэмэ болдьоҕо ааспытын кэннэ сааһын ситэ илик оҕолорго арыгы атыылаан тутуллубуттар. Сокуону кэһиини утары сэрэтэр эриэйдэлэр ыытыллалларын туһунан ИДьМ пресс-сулууспата иһитиннэрэр.

Хаһааҥҥыттан элбээбитэй?

Дойду үрдүнэн оҕо арыгылааһына Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбытын кэннэ элбээбитэ. 2008 сыллаахха оҕо арыгылааһынын сыыппаратын көрдөрүүтэ муҥутаан 12 тыһыынчаҕа тэҥнэспитэ. 171 №-дээх «О государственном регулировании производства и оборота этилового спирта, алкогольной и спиртосодержащей продукции и об ограничении потребления (распития) алкогольной продукции» диэн федеральнай сокуоҥҥа, чуолаан 16 ыст. сурулларынан, 18 сааһын туола илик оҕоҕо арыгы атыылыыр бобуллар. Олор истэригэр 0,5% этиловай испиирдээх утахтар, ону сэргэ кыра кыраадыстаах пиибэлэр, коктейль, сидр утахтар киирэллэр. Маны таһынан, билигин оҕолор энэргиэтик утахтары биһирээн иһэр буолуулара сэрэхэдитэр. Тас көстүүтүгэр улахан куттала суох көрүҥнээҕин иһин, бу утахтар оҕо ньиэрбэтигэр, доруобуйатыгар улахан буортулаахтара биллэр. Маҕаһыыннарга кырыы-кырыытынан кэккэлэспит итинник утахтары оҕолор тоҕо биһирииллэрий?

Энэргиэтик утах арыгыга киирсэр дуо?

Сэниэ киллэрэр энэргиэтик утахтары саастарын ситэ илик оҕолор иһиилэрэ бобуллар дуо? Ол курдук, «Jaguar» диэн утах 7% этиловай испиирдээх. Маннык утахтар эрдэ 9% этиловай испиирдээх буолаллара. Билигин маннык утахтар 1,2–9% диэри испиирдээх буолаллар. Бу этиловай испиир ньиэрбэ киин систиэмэтин уоскутар курдук дьайыыны оҥорор, ону сэргэ утахха эбиллибит кофеин сүрэҕи күүскэ үлэлэтэр. Ол түмүгэр сэниэлэммит курдук сананаллар эбит. Ис дьиҥэр, маннык утахтар киһиэхэ буортулаах дьайыылара үгүс. «Драйв» диэн энэргиэтик утахха этиловай испиир суох эбит, ол эрээри кофеин, таурин онтон да атын эбилик эрдэҕэс саастаах оҕо өйүн үлэтин мөлтөтөр, доруобуйатын эмсэҕэлэтэр. Ордук утах састаабыгар баар таурин дьайыыта алдьатыылаах диэн миэдиктэр быһаарбыттар. Кэлин оҕо толкуйдуур дьоҕура мөлтүүр, сүрэҕэр, быарыгар охсуулаах буолар.

Оҕо тоҕо иһэрий?

Уйулҕа үлэһиттэрэ оҕо кыһалҕатын барытын дьиэ кэргэни кытта сибээстииллэр. Ол — оруннаах. Дьиэ кэргэн иһигэр арыгы иһиллэр, оҕо күннэтэ итирик туруктаах дьон ампаа-

лыктаһарын, арыгылааһыны көрөр буоллаҕына, кини бэйэтэ да билбэтинэн бу ынырык эйгэҕэ үөрэнэн хаалар. Ардыгар оҕо барахсан атаҕастабылга түбэһэн өсөһөн, тугу эрэ дакаастыы сатаан, ардыгар тэҥнээхтэриттэн ордон, чорбойон көстөөрү маннык быһыыланыан сөп. Ол эрээри сороҕор төрүт испэт дьон оҕолоро эмиэ аһыы утаҕынан үлүһүйүөн сөп. Тоҕо? Төрөппүт аһары кытаанах хонтуруолуттан босхолоно сатаан эбэтэр аһары атаахтаабыт оҕо өрө баран буккуллуон сөп. Маныаха оҕо тулалыыр эйгэтэ, доҕотторо эмиэ дьайаллар. Онуоха аһыы утаҕы атыылыыр маҕаһыыннар харчылаһар туһуттан оҕолорго арыгы атыылыыллар. Кинилэр арыгы испит оҕо туохха тиксэригэр кыһамматтар.

Данил Кудаисов, ИДьМ Дьокуускайдааҕы МУ пресс-сулууспатын салайааччы:

— Сааһын ситэ илик оҕолорго туһуланар суһал-сэрэтэр үлэ сааһын ситэ илик оҕолор дьыалаларынан дьарыктанар салаа уонна патрульно-постовой сулууспа үлэһиттэрин кытта өрүү ыытыллар. Бу сыл тоҕус ыйдааҕы түмүгүнэн, Дьокуускайга сааһын ситэ илик оҕолорго аһыы утаҕы атыылааһыҥҥа 37 боротокуол толорулунна. 224 оҕо сааһын ситэ илик оҕолор дьыалаларыгар учуокка турда. Административнай быраабы кэһии кодексатын 20.21 ыст. уопсайа 78 оҕоҕо боротокуол оҥоһулунна. Ол курдук, мантан 15 оҕо арыгы иһэ олорон тутуллубут, 63 оҕо — итирик туруктаах сылдьан. Бу 78 оҕо — 16–18 саастаахтар. Энэргиэтик утах туһунан этэр буоллахха, утаҕы сааһын ситэ илик оҕолорго бобуу туһунан сокуон суох. Арай оҕо иһиэ суохтаах, доруобуйатыгар куһаҕан дьайыыны оҥоруон сөп диэн сэрэтии эрэ баар.