Оҕо төрөппүтүгэр илиитин көтөҕөр

Дьахталлардааҕар, оҕолордооҕор дьиэ иһинээҕи күүһүнэн өттөйүүгэ ордук саастаах төрөппүттэр көмүскэлэ суохтар диэн быһаараллар. Билиҥҥитэ биир улахан кыһалҕа таарыллыбакка, болҕомтоҕо ылыллыбакка сылдьар — саастаах төрөппүттэргэ оҕо илиитин көтөҕүүтэ.

Аҕа уонна оҕо

Аҕа уонна оҕо өйдөспөт буолуутун кыһалҕата урут-уруккуттан баар. Кэлин анаан-минээн үөрэтэн көрөн баран бу социальнай көстүү диэн быһаараллар. Оҕо уонна төрөппүт бэйэ-бэйэтин букатын атын култуура, интэриэс, олоҕу көрүү бэрэстэбиитэлин быһыытынан ылыналлар. Кэлин бу сытыырхайан уонна социальнай ситим аана аһыллан, урут ити туохха тириэрдибитин көннөрү истэр эрэ эбит буоллахпытына, билигин аан дойду устун тарҕанар видеолартан, суруктартан харахпытынан илэ көрө, ааҕа олоробут. Өтөрүнэн быһаарыллыа суох, уустук боппуруос быһыылаах. Кэлин өссө биир сытыы кыһалҕа болҕомтоҕо ылылла илик — ийэ уонна оҕо.

Ийэ барахсан

Соторутааҕыта бэрт хомолтолоох түгэни иһиттим ээ, элбэх оҕолоох дьахтары уола кырбыырын туһунан… Бу үһүбадах буолбатах, олоххо баар көстүү. Ийэ барахсан үйэтин тухары оҕолорун атахтарыгар туруораары, кинилэр тустарыгар кыаҕа баарынан хамсаммытыгар, утуйбатах түүннэрин иһин кырдьыбытын кэннэ ити курдук “махтаналларыттан” киһи кэлэйэр эрэ. Бу сиэргэ баппат, ол эрээри, күннээҕи олоххо баар, биһиги аттыбытыгар буола турар көстүү.

Үксүгэр иһээччи аҕалар итирэн кэлэ-кэлэ ойохторун, ону ааһан төрөппүт, иитиэх оҕолорун кырбыылларын туһунан этиллэр, суруллар. Оҕо төрөппүккэ, чуолаан ийэҕэ илиитин көтөҕөрүн туһунан чинчийии бэрт сэдэх. Бу диэн дириҥник ырытыллыбыт сыыппаралар даҕаны суохтар. Оттон суукка тиийбит дьыала букатын ахсааннаах. Тоҕо? Ийэ киһи субу оҕотун илиититтэн өлөөрү да туран оҕом хаайыыга киирэн олоҕо алдьаныа, быстахха былдьаныа уонна мин аатым барыа, кэбис, үҥүстэхпинэ даҕаны кимим кэлэн быыһыай-абырыай, син биир оҕоҕун сыыһа ииппиккин диэн бэйэбин сиилиэхтэрэ, сирэй-харах анньыахтара диэн санааттан үҥсүбэт, ылы чып кистээн кэбиһэр эбит. Оттон биир дэриэбинэҕэ, ыкса ыаллыы олорооччулара билэллэр эрээри, билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолан дьыала дириҥээн, үксүгэр улахан алдьархай тахсыбытын, буолар буолбутун, ааһар ааспытын эрэ кэннэ кэмсинэллэр. Ама, аҕыйах ыаллаах дэриэбинэҕэ олорон ким тугунан “тыынарын” билбэттэр үһү дуо?! Билэн бөҕө буоллаҕа, били, “моя хата с краю” диир этиилэрэ дьэ, манна көстөн кэлэр.

Төрөппүтү “таһаҕас” оҥостумаары

Урут соҕотох, кырдьыбыт, көрөр-харайар киһитэ, аймаҕа суох дьону баҕадьыанньаҕа угаллар диэн өйдөбүл баара. Билигин дойду үрдүнэн баҕадьыанньа арааһа баар. Кэлин тупсаран приют, кырдьаҕастар дьиэлэрэ эҥин диэн ааттаммытын иһин, толорор эбээһинэһэ уруккунан хааллаҕа. Судаарыстыбаннайы таһынан, харчы иһин чааһынайдар кырдьаҕастары көрөр дьиэлэри арыйаллар. Кистэл буолбатах, онно араас түгэннэр тахсалларын истэ-билэ сылдьабыт. Кыахтаах соҕус оҕолор төрөппүттэрин “таһаҕас” оҥостумаары манна туттараллар. Биллэр-көстөр, үрдүк дуоһунастаах да дьон төрөппүттэрэ иитиллэн олороллорун туһунан сири аннынан элбэхтик иһиллэр. Далбарга, мааныга улааппыт оҕолор, төрөппүт ийэни-аҕаны киһи-хара буолан баран баҕадьыанньаҕа туттараллара өйдөммөт.

Арассыыйатааҕы ыйытыктарга сигэннэххэ, үксүгэр төрөппүт оҕотун кытаанахтык иитэрин, дьарыйарын, илиитинэн киирэрин туһунан суруллар. Оттон саастаах төрөппүттэргэ оҕо хаҕыс сыһыанын, кырбый быһыытын, илиитин көтөҕөрүн туһунан суоҕун кэриэтэ. Ити бүгүҥҥү олохпут хобдох көстүүтэ болҕомтоҕо ылылла илигин туоһулуур. Арай, Арассыыйаҕа суут бириигэбэринэн эрэ официальнай статистиканы таһаарыахха сөбүн ыйаллар. Дьиэ иһинээҕи күүһүнэн өттөйөөччү чугас дьонун доруобуйатыгар улахан эчэтиини оҥордоҕуна эрэ сокуон хараҕын далыгар киирэр.

Суут бириигэбэрин ырытан көрдөххө, буруйу оҥорооччу 80‑тан тахса бырыһыана эмсэҕэлээччи чугас дьоно эбит. Саастаах дьону утары буруйу оҥорбут дьон 30 бырыһыана эрдэ сууттана сылдьыбыт, 76,5 бырыһыаннара буруйу оҥорор кэмигэр итирик туруктаах эбит. Эмсэҕэлээччи 82% — дьахтар, буруйу оҥорооччу 89% — эр дьон.

Саастаах дьоҥҥо күүһүнэн өттөйөөччү 12% эмсэҕэлээччилэртэн үп-харчы өттүнэн тутулуктаахтарын бэлиэтииллэр. Бу үксүгэр ийэлэрин эбэтэр эбээлэрин биэнсийэтигэр олорор оҕолор, сиэннэр буолалларын ыйаллар. Бу номнуо суукка тиийбит дьыалалары (эти-хааны эчэтии) ырытан көрүү туоһулуурунан. Итини таһынан, психологическай өттүнэн ыгыы-түүрүү аата-ахсаана суох элбэҕин этэллэр. Бу — саастаах төрөппүтү үөхсүү, хаһыытааһын, суоһурҕаныы. Ону тэҥэ, экэнэмиичэскэй — биэнсийэтин сыыһын, баайын-дуолун былдьааһын, кэриэс суругун көтүттэрии…

Дьыала суукка тиийдэҕинэ даҕаны эмсэҕэлээччилэр сайабылыанньаларын ылан, дьыаланы сабалларыгар көрдөһөллөр эбит.

Төрүөтэ тугуй?

Тоҕо бу курдук өйдөспөт быһыы, күүс өттүнэн өттөйүү, саастаах төрөппүккэ илиинэн киирии элбээбитий диэн ыйытыы үөскүүр. Төрүөтэ тугуй? Нууччаларга “что посеешь, то и пожнешь”, “ненависть порождает ненависть” диэн өс хоһоонноро бааллар. Араас дойдуларга ыытыллыбыт чинчийиилэр биири туоһулууллар эбит: оҕо ким эрэ атаҕастанарын көрбүт эбэтэр бэйэтэ атаҕастаммыт буоллаҕына, улааттаҕына ону хатылыыр. Маныаха кини дьиэ иһигэр көрбүтэ дуу, атын сиргэ оонньуу сылдьан көрбүтэ дуу оруолу оонньообот дииллэр. Бу оҕолор 70% улаатан баран кырбый буолаллар эбит.

Аны арыгыһыт, наркоман дьон эрэ төрөппүттэрин кырбыыллар диэн сыыһа өйдөбүл баарын ыйаллар. Хаалтыстаах, көстүүмнээх үрдүк үөрэхтээх, күөх оту тосту үктүө суох көрүҥнээх дьон дьиэлэригэр тиийэн “тас хахтарын” устан, атын киһиэхэ кубулуйуохтара эрэ диэн өйгө да суоҕун бэлиэтииллэр.

Ол гынан баран, киһи өрүү эдэр-сэнэх сылдьыбат. Хаһан эмэ кыаммат-түгэммэт түгэн хайаан даҕаны кэлэр. Оччоҕо кырбый дьон оҕолоро бэйэтигэр ол курдук сыһыаннастахтарына соччото суох буолаарай…

“Эйигин уолуҥ кырбаабыт үһү” диэн тиийбэт буоллаҕым

Ирина З., 52 саастаах:

— Биһиги дэриэбинэҕэ даҕаны биирдиилээн ити курдук түгэннэр бааллар. Манна куоракка дьиэ иһинээҕи тираннар туһунан элбэхтик суруллар. Эр дьон иһэн кэлэ-кэлэ кэргэттэрин эрэйдииллэр. Дьахталлар арахсан хаалбакка, тулуйан олороллорун сөҕөбүн. Оҕо барахсан ону барытын көрөн, уйулҕата алдьанан улаатар. Ити түгэҥҥэ киһи ийэтээҕэр оҕону ордук аһынар.

Төрөппүккэ илиини көтөҕүү эмиэ баар көстүү. Биир дэриэбинэҕэ олорбутуҥ да иһин, дьахтар, кырдьаҕас киһи бэйэтэ көмө көрдүү илигинэ, туох диэн “эйигин оҕоҥ кырбаабыт үһү” диэн тиийиэҥий. Ол иһин, төрөппүт үҥсүбэтин билэр буолан оҕолоро бас-баттах баран эрдэхтэрэ.

Кэлин блогердар, оҕо сырыттахтарына ийэлэрин, бэйэлэрин аҕалара кырбыырын туһунан элбэхтик этинэр буоллулар дии. Төһө эрэ охсууну ылан эрдэхтэрэ. Уйулҕа үлэһиттэрэ баар буолан, ол туруктарыттан босхоломмуттарын кэпсииллэр. Уопсайынан, төрөппүт оҕоттон кырбанара диэн сиэрэ суох быһыы дии саныыбын. Этэргэ дылы, киһи өстөөҕөр даҕаны баҕарбат оннугу.