Оҕоҕо буортулаах тумалаах астар…

Кэриэйэ муодата кэлиэҕиттэн саха оҕолоро хачыгырас хахтаах араас аһыы аһылыктары тута сылдьан сииллэрин үгүстүк көрөбүн. Ордук оскуолаҕа оҕобун ыла тиийдэхпинэ, уруоктар сынньалаҥнарын быыһыгар оҕолор чугас турар маҕаһыыннарга сүүрэн тахсан хачыгырас хаалаах аһылыктары атыылаһаллар.

Бу туох аһылык буоларын билээри, соруйан оҕолорбуттан кистээн атыыласпытым уонна боруобалаары хачыгырас хаҕы арыйбытым, эмискэ куоска сыта, чопчулаатахха куоска иигин сыта муннубар саба биэрбитэ. Маны хайдах сиир буоллахтарай дии санаабытым уонна амсайыах буолбут санаам хаҥнан хаалбыта…

Стритфуд фастфуду баһыйан эрэр…

Кэриэйэ аһылыгын стритфуд диэн ааттыыллар. Оттон бу суойалаах эт, араас палочкалар, биэрэстээх чипсилэр, утахтар оҕо доруобуйатыгар хайдах дьайалларый? Кэлиҥҥи кэмҥэ эрдэҕэс саастаах оҕолорго суойалаах эт, аныгылыы суойабай палочкалар киэҥник тарҕаннылар. Бу аһылык элбэх тумалаах, биэрэстээх буолан, аһыы сокууска быһыытынан оҕолор күннэтэ хачыгыраталлар. Оттон доруобуйаҕа туһалыыр дуо? Туох эмсэҕэлээһини оҥоруон сөбүй?

Арассыыйаҕа биллэр-көстөр биологическай билим хандьыдаата Георгий Суслянок быһаарбытынан, бу сокууска кытай ла тяо диэн аһылыгар майгынныыр эбит. Ол эрээри ириис оннугар суойабай эт туттуллар. Кытай, кэриэй сокуускалара эбилик тумата, биэрэһэ элбэх буолан, бастаан сииргэ ап-аһыы курдук ылыныллар. Кини ордук оҕолор маннык аһылыгы сиэн баран, саамай кырата аллергиялыахтарын сөбүн бэлиэтиир. Суойалаах эккэ баар фитиновай кислота, цинк, тимир, алтан курдук минераллары суурайар эбит. Оттон саамай сэрэхтээҕинэн, фитоэстрогеннар буолаллар. Балар улаатар оҕо гормонугар олус куһаҕаннык дьайаллар. Учуонай улаатан эрэр уолга тестостерон курдук гормону намтатарын бэлиэтиир. Өскөтүн, суойалаах бородуукталартан тофу, суойабай үүт туһалаах эбит буоллахтарына, суойалаах снектар олус буортулаахтар. Күн ахсын маннык аһылыгынан аһыыр оҕо доруобуйата улаханнык эмсэҕэлиэн сөп.

Эти сиэбэт оҕолор

Аныгы оҕолор таҥнар эрэ таҥастарыгар буолбакка, аһыыр аһылыктарыгар, күннэтэ кыбына сылдьан сиир араас суойалаах аһылыктара кинилэри саха эйгэтиттэн тэйитэр. Ол түмүгэр, билигин үгүс оҕо ынах, убаһа этин сиэбэт буолбут. Эттээх хортуоппуй, миин, бурдук ас оҕолору урукку курдук умсугуппат.

Бу хачыгырас хаалаах аһылыктар доруобуйаҕа хайдах дьайыахтарын сөбүн туһунан исписэлиис этиитин, сүбэтин ааҕыҥ (эспиэр этиитигэр).

Маҕаһыыннар тоҕо атыылыылларый?

145 cолкуобайга улахан баҕайы хаалаах суойалаах эт киирбит маҕаһыыммар арай кырыы-кырыытынан кэккэлээбит. Маҕаһыыннар бу бородууксуйаны кимнээххэ анаан аҕалалларын билэллэр. Орто саастаах уонна аҕам саастаах араҥа бу ас аатын да, амтанын да билбэт. Омос көрдөххө, элбэх баҕайы уһун синньигэс гына быһыллыбыт аһыы амтаннаах эт сыаната да чэпчэки, амтана да минньигэс курдук. Маннык ас хаатыгар нууччалыы суругар састааба ыйыллыбыт. “Пряная говядина” диэн суруктаах эрээри, бурдукка биэрэс, туус, тума уонна мас арыыта ыйыллыбыт. Ханна да эт баарын туһунан суруллубатах. Маҕаһыыннар 145 солкуобайга атыыланар суойалаах “эттэрин” хаска, хантан атыыласпыттара буолуой? Бородуукта састаабар ыйыллыбыт ынах этин оннугар, киһи билбэт аһыы биэрэһэ элбэҕэ биллэр. Атыыһыттан бу табаары хантан аҕалаҕыт диэн ыйыппыппар, саннын ыгдах гынар уонна «арааһа, Кытайтан буолуо» диэн кыра соҕустук ботугураата. Билигин туох барыта көҥүл атыыланарын тухары оҕолор көрө сылдьан боруобалыахтарын сөп. Оттон маҕаһыыннарга харчы эрэ киириэн наада. Оннооҕор сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолорго арыгы атыылыыр атыыһыттар баар буолааччылар. Онон оҕо тугу атыылаһан аһыырын төрөппүт эрэ хонтуруоллуур кыахтаах.

Ханна оҥоһулларый?

Суойалаах палочкалары амсайан баран, Арассыыйаҕа алта оҕо улаханнык сүһүрбүт сураҕа бу ааспыт саас тарҕаммыта. Ол курдук, кулун тутарга Арассыыйа биир киин куоратыгар 11 саастаах уол састааба, ханнык маарката биллибэт хаалаах палочкалары оскуолаҕа аҕалан кылааһын оҕолорун күндүлээбит. Бу кэннэ ону сиэбит алта оҕо сүһүрэн балыыһаҕа киирбит. Бу туһунан Московскай уобалас Силиэстийэлиир кэмитиэтин пресс-сулууспата иһитиннэрбитэ. Чахчы, суойалаах палочкалар билигин эрдэҕэс саастаах оҕолорго киэҥник биллэр аһылыктара буолан турар. Маннык палочкалары үксүн Кытайга, Кэриэйэҕэ оҥороллорун таһынан биһиги дойдубутугар эмиэ “астыыр” буоллулар. Сорох палочкалар хааларыгар нууччалыы састаабын туһунан сурук суох буолар. Арассыыйаҕа оҥоһуллар суойалаах палочканы буспут ирииһи бурдукка булкуйан, биэрэстээн оҥороллор. Тиэстэттэн уһун синньигэс палочкалары оҥороллор уонна мас арыытыгар ыһаарылыыллар. Оттон атын дойдуга оҥоһуллубут суойалаах палочкаларга ириис оннугар эт буолар. Амтаннара терияки куурусса, барбекю диэннэргэ арахсыан сөп. Ол эрээри туох этиттэн ханна оҥоһуллубута биллибэт. Рамен лапсалар, суойалаах палочкалар, чипсилэр, күөх, оруосабай утахтар бары оҕо гормонугар араастык дьайаллар. Ол түмүгэр уойан хаалан бэйэтин кыаммат буолбут оҕолор, аһаах көрүҥнээх намчы уолаттар, кэриэй, кытай буола сатаабыт кыргыттар элбииллэрин көрөн киһи хараастар.

Төрүт аска болҕомто ууруллуохтаах

Саха омук дьиҥ уратытын, үтүө үгэстэрин оҕоҕо төрөппүттэрэ эрэ тэрийэр кыахтаахтар. Оҕоҕо кыра сааһыттан төрүт аһылыгын аһатыыга суолта ууруллуон наада. Оҕо тугу аһыыра барыта кини инники олоҕор улахан оруоллааҕын иһин, кэлии ол-бу биллибэт састааптаах, нууччалыы суруга, быһаарыыта суох хачыгырас хаалаах аһылыктары хааччахтыырга уолдьаста!

Наталья Николаевна Иннокентьева, СӨ доруобуйатын харыстабылын үрдүк категориялаах гастроэнтеролог бырааһа:

— Аныгы оҕолор аһылыктарын кыһалҕата билигин сытыытык турар. Маннык туох састааптааҕа биллибэт астан үөстэрэ эрэ буолбакка, куртахтара үгүстүк ыалдьар. Куртах аһыыта аһара тахсан, куртах сарыытын (слизистэйин) быһыта сиэн бааһырдыан да сөп. Ноорго эмиэ улахан ноҕурууска биэрэр. Элбэх тумалаах (приправа) буолан, оҕолор “пищевой пристрастиелара” уларыйан, боростуой аһы аһаабат буолаллар. Боростуой ас амтаны күүһүрдэр эбилигэ суох, онон амтана суох курдук буолан хаалар. Интэриэстэрэ сүтэр. Аһыыны, тумалааҕы эрэ сиэхтэрин баҕарар буолаллар. Эрдэттэн маны туоратар туһуттан сэрэтэр үлэлэр төрөппүттэр эрэ көмөлөрүнэн оҥоһуллар кыахтаах. Төрөппүттэр оҕолорун кытта тэҥҥэ бу боппуруоһу үөрэтиэхтэрин, доруобуйаларыгар хайдах кэлин охсуон сөбүн кэпсиэхтэрин наада. Маҕаһыыннары хааччахтыыр кыаллыбат, онон хааччахтааһын төрөппүттэр эрэ өттүлэриттэн оҥоһуллар. Дьиэтигэр үчүгэйдик аһыыр, туох баар туһалаах эттиктэри ыла сылдьар оҕо итинник астарга улахан баҕата суох буолар. Оҕо дьиэтигэр сүгүн аһаабат, төрөппүттэрэ сылаас, минньигэс аһылыгынан хааччыйбат буоллахтарына, оҕо ылларара түргэн. Маны сэргэ, маннык аһылыгынан үлүһүйэр оҕолор үксүлэрэ анемиялаахтар. Киһи этигэр-хааныгар тимир тиийбэт буоллаҕына, аһы билэр рецептордара эт амтанын ылыммат. Элбэх тумалаах аһылыктарга наадыйар буолаллар. Онон оҕо битэмиинэ тиийэрин курдук төрөппүттэр оҕо аһылыгар болҕомтоҕутун ууруҥ.