“Оҕолоор, эһиги аҕаҕыт – Дьоруой!”

Сэрии кэмин оҕото, сэрии тулаайаҕа, Дьоруой ийэ, тыыл бэтэрээнэ Агафья Егоровна Иннокентьева (Анемподистова) аҕатын, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Анемподистов Егор Васильевич туһунан кэпсээбититтэн, кыыһа Агафья Самсоновна Протопопова (Иннокентьева), Нам сэлиэнньэтин олохтооҕо, суруйар.

“Ийэм ханна да тиийдэр, олус кичэллээхтик оронун хомуйа охсоот, бас өттүнээҕи истиэнэҕэ аҕатын мэтириэтин ыйыыра. Кини хоһун өҥөйдөххө, уун-утары арыы саһыл хааннаах, уһун ньолоҕор сирэйдээх, сахаҕа сырдык сэбэрэлээх киһи саһарчы көрбүт харахтара эйигин тонолуппакка одуулууллара. Мин ол ситимниир күүһү дьиктиргээн көрөн турааччыбын.

Бу хаартыска киһиэхэ араас санааны үөскэтэрэ, үгүһү толкуйдатара: ийэбит аҕатын наһаа ытыктыыр эбит; аҕата оҕотун харыстыы, көмүскүү олорор курдук; ханна өлбүтэй, кинини хантан, хайдах булуохха сөбүй?..”

Биирдэ ийэм маннык кэпсээн турардаах

“Чурапчы улууһугар Амма өрүс уҥуоргу биэрэгэр, Мындаҕаайыттан хас да көс тэйиччи сытар Мөккүүдэ алааска Дмитров аатынан холкуос баара. Онно аҕам биригэдьиирдээбитэ. 1942 сыллаах сайын Үрүйэ диэн сайылыктан аҕам Анемподистов Егор Васильевич сэриигэ ыҥырыллыбыта. Ол күнү субу баардыы өйдүүбүн. Холкуоспут эр дьоно, элбэх буолан, бары атынан барбыттара. Кинилэри оҕолор Бүөр алааска диэри батыспыппыт. Сүрэҕим-быарым сэрэйдэҕэ ини, аҕам барыан отой баҕарбатаҕым. Сыыһан эрэбит, ыытымыахха, хайдах гынан?! диэн санаалар оҕочоон уйулҕабар охсуллан ааһаллара. Дьиҥинэн, оччолорго кырабын ээ.

Күөмэйбэр туох эрэ туора турарга дылы гыммыта да: “Аҕаа, бары-ма-аа!” — диэн часкыйаат, куруттан тардыһа туран маккыраччы ытаан барбытым. “Ытаама даа, оҕоккоом, ытаама. Аны эн улахан киһигин. Ийэҕэр көмөлөһөөр. Бырааттаргын, балтыгын көрсөөр!” — аҕам көтөҕөн ылаат, сирэйбин түөһүгэр ыксары тардыбыта. Аттыбытыгар нэһиилэ туттунан испит эбээм, ийэм, бырааттарым уонна балтым уйа-хайа суох барбыттара. Бу аҕабытын сэриигэ атаарбыт, баҕарбыппыт да иһин умнубат ыар күммүт этэ.

Аҕабыт сэриигэ барбытын кэннэ 7 киһи тулаайах хаалбыппыт: ийэбит Анемподистова Марфа Семеновна, эбээбит Анемподистова Огдооччуйа (Авдотья) уонна биэс оҕо. Бииргэ төрөөбүттэртэн мин улаханнарабын. Онтон сылы-сыллата үс бырааттардаах этим уонна миигиттэн биэс сыл балыс Нюрбина (Ньургуһун) диэн балтылаахпын. Эбээбит Огдооччуйа оҕуска бырахтаран аҥаар атаҕын тоһутан, суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута. Дьиэ кэргэн балаҕан иһинээҕи үлэтэ барыта ыал улахан оҕотугар, миэхэ, сүктэриллибитэ. Ийэм уҥуоҕунан кыра этэ. Баҕар, омуннаан да этэллэрэ буолуо: “Алампа Мааппа атаҕын төбөтүгэр турдаҕына эрэ, аҕаҕыт түөһүн тылыгар нэһиилэ тиийэр-тиийбэт этэ”, — диэн.

Сэриигэ барбыттар эргиллэн кэллэхтэринэ хайаан да тиийэн, аҕабыт туһунан сонун истээри эрэҥкэдийэрбит. Ийэбит: “Дьоҥҥо орооспокко, кэпсэтэллэрин тэйиччиттэн истэр буолуҥ, аҕаҕыт туһунан тугу эбит билиэххитин сөп”, — диирэ. Биирдэ биир дойдулаахпыт Сысолятин Василий Поликарпович маннык кэпсээбитэ: “Эһиги аҕаҕыт, Егор Васильевич Анемподистов, бөҕө-таҕа көрүҥнээҕэ, үрдүк уҥуохтааҕа, остуоруйа бухатыырын курдуга. Бэйэтин кыанар, күүстээх буолан, сэриигэ бүлүмүөччүгүнэн сылдьыбыта. Оҕолоор, эһиги аҕаҕыт — Дьоруой. Кининэн киэн туттар буолуҥ”.

Ити тимир бүлүмүөт төһө эрэ ыйааһыннаах тэрил буолла? Аҕам сэрии хонуутугар хас киилэни соһуспутун билбит киһи-ии. Тимири күнү-күннүктээн сүгэн, сайыҥҥы сырал куйааска төһө эрэ утатта буолла, кыһыҥҥы тоһуттар тымныыга төһө эрэ тоҥно-хатта буолла диэн үгүстүк санааччыбын. Олох хойукка диэри, аҕабыт кэлэн иһэрэ буолуо диэн айан суолун кыҥастаһарбыт ээ…

Биир күн “Аҕаҕыт сэрии хонуутугар сураҕа суох сүттэ” диэн үс муннуктаах “хара сурук” кэлбитэ. Ол да буоллар, итэҕэйиэхпитин баҕарбатахпыт. Сыыспыт буолуохтарын да сөп курдуга. Арай аҕабыт тиийэн кэллин, биһигини барыбытын биир-биир кууһуо, көтөҕөн ылан сыллыа: “Улаатан туһа дьоно буолбуккут!” — диэн хайгыах этэ. Бары от оттуу, мас мастыы барыахпыт, аҕам үөрэн мичээрдиэ… диэн оҥорон көрөн сылаанньыйарым.

Аҕам сэрииттэн эргиллибэтэҕэ, көмүс уҥуоҕа көстүбэтэҕэ. «Ол эрээри, эһиги, ыччаттара, эһэҕитин көрдөөҥ, баҕар булуоххут!” — диэн ийэм Иннокентьева (Анемподистова) Агафья Егоровна көрдөһөр аҥаардаах кэпсээнин түмүктээбитэ.

Бүлүмүөтүнэн ытыалаһа олорбутунан өлбүт этэ

Эһээбитин, хос эһээбитин ээр-сэмээр бары көрдүүрбүт. Ол курдук Виктор Валентинович Сидоров (эһээбит хос сиэнэ) сэрии толоонугар охтубут буойуннар испииһэктэрин хасыһа сылдьан, арай биир маарынныыр араспаанньалаах киһи баарын көрөн аһарар. Онтон, интэриниэт ситимиттэн эмиэ били киһи ыспыраапкатын булар. Онон төрөппүттэрин кытта кэпсэтэргэ быһаарынар. Дьоно истэн баран: “Хайдах баччааҥҥа диэри эһээҥ араспаанньатын билбэккиний? Сэриигэ олус үгүс киһи кыттыбыта, атылыы араспаанньалаах да үгүс буоллаҕа”, — диэн кэбиһэллэр.

Дьыл-хонук ааһан иһэр. Ийэбит Орто дойдуттан барар. Аны, били маарынныыр араспаанньалаах киһи кимин билэргэ быһаарынабыт. Улахан эдьиийим Александра хасыһан, ирдэһэн Алампадистов Егор Васильевич диэн Анемподистов Егор Васильевич — биһиги эһээбит буоларын чуолкайдыыр. Эһээбит, Анемподистов (Алампадистов) Егор Васильевич көмүс уҥуоҕа Орлов куорат таһыгар Залегощенскай оройуоҥҥа Красное поселение диэн Бырааттыы көмүллүүгэ хараллыбыт. Онно, эдьиийбит Александра Самсоновна Бочкарева-Иннокентьева Ийэ сирбит буоруттан илдьэ тиийэн, сүгүрүйэн кэлбитэ.

Көрсүһүү тэрээһинигэр ол Красное поселение биир олохтооҕо маннык кэпсээбит:

— Оччолорго, ытыалаһыы кэнниттэн, оҕолор билэр дьоммутун көрдөөн сэрии толоонун кэрийбиппит. Ол дьыл киһини курданарынан хаар түспүтэ. Биһиги толоон саҕатыгар тиийбиппит. Арай, ыраахтан биир киһини көрдүбүт. Итини күүппэтэх буоламмыт, соһуйан, дьулайан биир сиргэ тэпсэҥнии турбуппут. Син, балайда турбахтыы түһэн, хорсун санаабытын ылынан, чугуруҥнуу-чугуруҥнуу били киһиэхэ бардыбыт. Тиийбиппит, бүлүмүөтүн туппутунан тобуктаан олорон өлбүт саллаат тоҥон хаалбыт этэ. Кини дьонтон ойуччу бөдөҥ-садаҥ көстүүлээҕэ. Баҕар, ол иһин буолуо, киһи хараҕар тута быраҕыллара. Хорсун азиат буойун Алампадистов Егор Васильевич диэн буоларын быһаарбыппыт”.

Ити кэмтэн ыла биһиги Красное поселение олохтоохторун кытта сибээстэһэбит. Кинилэр истиҥ-иһирэх тылларыттан эһээбитинэн, хос эһээбитинэн киэн туттарбыт өссө күүһүрэр. Ийэ дойдутун көҥүлүн турууласпыт, сырдык тыынын толук уурбут саха буойуна Егор Анемподистов кыыһа — ийэбит, эбээбит, хос эбээбит, сэрии тулаайаҕа, тыыл бэтэрээнэ Иннокентьева (Анемподистова) Агафья Егоровна бу күннэргэ тиийбэтэҕиттэн хараастабыт.

Эйэлээх, сайдыылаах, көҥүл олох туһугар олохторун толук уурбут хорсун буойуннар сырдык кэриэстэригэр сүгүрүйэбит. Сэрии уоттаах толоонугар кыр өстөөхтөрүн утары бүлүмүөтүн туһаайбытынан охтубакка тобуктаабытынан дьоруойдуу өлбүт эһээбит, хос эһээбит Алампа Дьөгүөр биһиги сүрэхпитигэр мэлдьи тыыннаах!”

ХААРТЫСКА ААПТАР АРХЫЫБЫТТАН ТУҺАНЫЛЫННА.
БАЛАҺАНЫ ИВАН КСЕНОФОНТОВ-СИЛИГИ БЭЛЭМНЭЭТЭ.