Оҕолор төрөппүттэригэр махталлара — «Өбүгэ холумтана»

Байанай ыйа саҕаланар биир күнүгэр Клара Андреевна уонна Никандр Прокопьевич Тимофеевтарга улуу олоҥхону дьоһуннаан олорон истэргэ ананан оҥоһуллубут «Өбүгэ холумтанын» арыйар дьоро киэһэ үүннэ.

Олоҥхоһут, олоҥхоҕо уһуйааччы Никандр Тимофеев көмүлүөк оһоҕун аһатан уонна алҕаан баран, бэйэтэ олоҥхоҕо хайдах кэлбитин уонна улуу айымньыга сыһыанын туһунан кэпсээтэ.
-Олоҥхону киэҥ араҥаҕа билиһиннэриигэ уонна толорууга кэнники сылларга элбэх үлэ ыытыллар. Ону бары көрө-истэ сылдьабыт.
Оҕолорум бу тутууларын иккис этээһин көрөн баран: «Арай манна олоҥхолуур сир оҥордоххо хайдах буолуой?» -– дии санаан ылбытым уонна саарбахтыы-саарбахтыы да буоллар, ыйыппытым. Дьиэлээхтэр, улахан уолбут Андрей Никандрович үөрүүнэн ылыммытыгар үөрэн сэгэс гына түстэҕим дии. Онтон саҕалаан уолаттарбыт Андрейдаах Сергей, кыыспыт Яна, кийииттэрбит  Лена, Юля уонна сиэннэр, чугас аймахтар улахан түбүккэ түһэн, миэбэллэри бэйэлэрэ аныгылыы саҥардан, дьэ, бүгүн бу бастакы ыалдьыттар кэлэн олороҕут», -– диэн кэпсээтэ.

Никандр Прокопьевич сабаҕалыырынан, саха олоҥхото хаһан айыллыбытын ким да быһаарбат. 1500 сыл анараа өттүгэр буолуон сөбүн туһунан эмиэ этэллэр.
Кини  1945 с. 2-с кылааска үөрэнэ сылдьан, Сунтаар Хоротугар олорор Тэрэппиин Афанасьевич олоҥхолообутун биир түүнү быһа истибит. Никандр Прокопьевич кэлин Сунтаар Кутанатын оскуолатыгар физкультура учууталынан, Күүкэй оскуолатыгар учууталынан, куруһуок салайааччытынан, Сунтаардааҕы оҕо дьоҕурун сайыннарар кииҥҥэ фольклор куруһуогун салайааччытынан үлэлээбитэ.
66 сааһа тиийэн кэлбитигэр биир үтүө күн «сиэҥҥин олоҥхоҕо үөрэт» диэбиттэригэр холонон көрөргө санаммыт. Олоҕун тухары 5 олоҥхоһут үстүү, биэстии чаас устата олоҥхолообутун толору истибитигэр эрэнэ санаабыт.
«Киһи сэргээбэт олоҥхоһута диэн эмиэ баар буолар. Мин кинилэри дьон сэргиир олоҥхоһуттара буолан иһиттэҕим. Билигин ардыгар: «Ийэ олоҥхоһуттар өйдөрүттэн үөрэтэн олоҥхолууллар, онон «олоҥхону толорооччу» диэххэ диэн быһаараллар. Ол төһө сөбүн билбэппин. Мин бэйэм өйдүүрбүнэн, олоҥхолооһун диэн айар үлэ. Эн бэлэми өйтөн да үөрэтэн олоҥхолуур буол, өйгүн-санааҕын ууран туран олоҥхолуур буоллаххына, олус элбэхтик үлэлиигин, эрэйдэнэҕин», -– диэн бэйэтин бүччүм санааларын үллэһиннэ.
Кырдьыга да, бу күн көмүлүөк оһох холумтанын сылааһыгар бигэнэн, сандалы остуол сахалыы маанылаах аһыттан күндүлэтэн, киһи эрэ аһаҕастык кэпсэтиэх, сэлэһиэх олус истиҥ эйгэ үөскээтэ. Онон күннээҕи түбүктэри умнаары, былыргы дьыллар мындааларыгар баар буолан ылаары ох курдук оҥостон кэлбит ыалдьыттар ханна да ыксаабакка, сэһэн сэппэн киэһэтин туоһулара буоллулар.

Тимофеевтар кыра уоллара Сергей Никандрович төрүттэрин туһунан билиһиннэрдэ. Кинилэр төрүттэрин, хас эмиэ көлүөнэ аймах-уруу дьонун эдэр дьоҥҥо, аймах оҕолоругар, сиэннэригэр тириэрдэ сылдьалларын киһи эрэ бары хайгыы көрдө-иһиттэ.
Аҕалара Никандр Прокопьевич 66 сааһыттан олоҥхоҕо кэлбит буоллаҕына, кинилэр оҕолоруттан, билигин орто омурҕаннарын ааспыт дьонтон эмиэ туох эрэ дьиктини, соһуччуну  күүтүөххэ сөп эбит. Номнуо бааттаах батарбатаҕа көһүннэ. Клара Андреевна уонна Никандр Прокопьевич этэ-такайа, үөрэтэ сылдьыбатахтара буолуо да буоллар, оҕолоро Сергей уонна Яна сахалыы иһит арааһын чочуйан оҥорбуттарын таас долбуурдарга уурбуттарын сэргии көрдүбүт. Хаһан да хойут буолбат диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ!

х х х

Дьэ, онтон олоҥхону оллоонноон олорон истэр дьикти түгэммит тиийэн кэллэ. Никандр Прокопьевич үгүс уһуйааччыларыттан бүгүн олоҥхону толорооччулар, саха дьоно билэр, сэргиир артыыстара Василина Баланова, Яна Нюргусова, Айсен Кысылбаиков кэлбиттэр. Кинилэр олоҥхолорун толоруохтарын иннинэ Никандр Прокопьевичка уһуйулла хайдах кэлбиттэрин, учууталларын хайдах курдук ытыктыылларын, таптыылларын билиннилэр.

Василина Баланова:
— Мин Никандр Прокопьевичка үөрэммит олоҥхолуур оҕолорго наһаа ымсыырарым. Онтон 2017 сыллаахха Сунтаарга гостуруоллуу бара сылдьан, Никандр Прокопьевиһы көрсө түһэн кэпсэппиппит, киниэхэ уһуйуллуохпун баҕарарым туһунан эппитим. Никандр Прокопьевич: «Мин эйигин үөрэтэ тиийиэҕим», —  диэбитэ. Онтон ыла күн бүгүҥҥэ диэри тутуһан сылдьабыт. Мин ытыктааммын, «Эһээ» диэн ааттыахпыттан  ыла Олоҥхо тыйааатырын оҕолоро бары Эһээ лииллэр, онон кини наһаа элбэх сиэннэрдээх, барыбыт эһээбит.
Миигин, олох туойбат киһини, тойукка, онтон олоҥхоҕо үөрэттэ. Билигин учууталым этэринэн, 8 чаас устата толоруллар олоҥхоттон 5,5 чааастаах олоҥхону үөрэтэ сылдьабын.
Мин дьолум диэн, Никандр Прокопьевичка соҕотоҕун үөрэммитим. Ону эһээм: «Эн түөһэкээн университетыгар соҕотох устудьуонкаҕын, олоҥхоһут буоллаххына, ону хойут саныаҕыҥ», -– диэн күлэ-үөрэ этэр. Оттон билигин устудьуоннарбыт элбээннэр, университеппыт кэҥээн иһэр».

Айсен Кысылбаиков:
-Никандр Прокопьевичка тойукка уонна олоҥхоҕо дьарыктанабын. Биир дьоҕус олоҥхону толору үөрэттим. Кыралаан кырыымпаҕа оонньообутум 7-с сыла буолла быһылаах.

Яна Нюргусова:
-Мин 7-с кылаастан олоҥхолуубун. Саха судаарыстыбаннай университетыгар саха филологиятын факультетыгар үөрэммитим. Бэйэм бэйэбэр дьарыктанар этим. Ол саҕана саамай сүрүн дьүүллээччим ийэм этэ. Хаһан да хайҕааччыта суох, наар кириитикэлиирэ. Кэргэн тахсан бараммын 8 сылы быһа олоҥхолооботоҕум.
Никандр Прокопьевич төрөөбүт дойдубар Намҥа оҕолорунуун сэминээр ыыта кэлбитигэр ийэм кини төлөпүөнүн ылбыт этэ. Онон Никандр Прокопьевичка аан бастаан дьарыктана Саха тыйаатырыгар тиийбитим.
«Миэхэ дьарыктаныааххын баҕарар буоллаххына, бу олоҥхону барытын үөрэтэҕин дуо?» диэбитигэр үөрэнэр баҕаттан тута  сөбүлэспитим. Онтум 8400 кэриҥэ устуруокалаах эбит этэ!
Уһуйааччым баар буолан, билигин Олоҥхо тыйаатырыгар олоҥхоһутунан үлэлиибин. Кинини көрсүбүппэр дьылҕабар махтанабын. «Бэрт киһи Бэриэт бэргэн» диэн 21 тыһыынча устуруокалаах олоҥхону үөрэтэн саҕалаатыбыт. Иккиэн үөрэтэбит.

х х х

90 хаарын уулларбыт уһуйааччы, олоҥхоһут Никандр Тимофеев уһуйуллааччылара «Кыыс Дэбилийэ», «Дьырыбына Дьырылыатта» уо.д.а. олоҥхону толорбуттарын салгыбакка иһиттибит. Олоҥхоһуттар куоластара, толорор маастарыстыбалара, тэтимнэрэ,  ис-истэриттэн иэйэн-куойан толорор баҕалара барыбытын астыннарда. Истээччилэр, ыалдьыттар бу «Өбүгэ холумтана» диэн ааттаммыт сахалыы тыыннаах хос олоҥхону толорорго акустиката үчүгэйин бэлиэтээтилэр. Бүгүҥҥү толорооччулар: «Олоҥхону барытын эбэтэр сороҕун эрэ кэрчиктэринэн толоруу олоҥхоһукка  эмиэ уратылаах» диэбит буоллахтарына, олоҥхону сыанаҕа уонна бу маннык дьоҕус эйгэҕэ толоруу эмиэ олох атыннааҕын өйдөөтүбүт. Ол да иһин, өбүгэлэрбит дьиэттэн-дьиэҕэ көһө сылдьан, үстүү-түөртүү күн олоҥхолоон эрдэхтэрэ. Онон Тимофеевтар төрөппүттэригэр махталларын биллэрэн, маннык «Өбүгэ холумтанын» оҥорон биэрбиттэрэ махталлаах уонна кинилэр холобурдарын батыһааччылар баар буола туралларыгар баҕара саныыгын.

«Эн туойар буоллаххына, бу тыл тугу кэпсиирин үчүгэйдик дууһаҕар иҥэриниэхтээххин. Оччоҕо ол тойук буолан дуорайан таҕыстаҕына, дьиҥнээх тойук буолар. Билигин итинтибит кыайтарбакка турар. Олоҥхо улуу айымньыбыт. Биһиги олоҥхобут курдук уустуктук толоруллар (айыллар буолбатах) атын омуктарга суох. Хатылааһын диэн баар — улуу дьыала. Биһиги онно улахан болҕомтобутун уурбакка сылдьабыт. Мин хатылыыбын, арыт түүн сатаан утуйбаппын, санаа арааһа киирэр. Оччоҕо хоһооннорбун, поэмаларбын хатылыыбын. Өйүҥ үлэлиир. Онон хатылааһын туһалааҕын өйгүтүгэр хатааҥ. Хатылыы сылдьар буоллаххына, олоҥхоҕун умнубаккын. Тылбыт туһугар охсуһуоҕуҥ, тылбытын эстииттэн-быстыыттан өрүһүйүөҕүҥ. Саха омук олоҥхолуур идэтэ аан дойдуга чахчы улуу айымньы буоларын дакаастаһарга бары кыттыһыҥ», — диэн баҕа санаатын тириэртэ.

БЫҺААРЫЫ:

Никандр Тимофеев -– олоҥхоһут, олоҥхоҕо уһуйааччы, Олоҥхо тыйаатырын үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ  култууратын туйгуна, “СӨ учууталларын учууталлара” бэлиэ хаһаайына, СӨ успуордун бэтэрээнэ, «Урожай» уопсастыба бочуоттаах үлэһитэ, Кутана нэһилиэгин, Сунтаар улууһун бочуоттаах бэтэрээнэ, Ил Дархан стипендиата.