Оҕолор тоҕо кырыктаах буолалларый?

Кэлиҥҥи кэмҥэ дьон кыылга-сүөлгэ кырыктаахтык сыһыаннаһыыта биллэрдик элбээтэ. Соторутааҕыта Дьокуускайга эдэр уолаттар тииҥи тутан ылан, улаханнык эчэппиттэрин туһунан социальнай ситимҥэ тарҕаммыта.  Маннык хабааннаах түбэлтэлэр элбэхтик тахсыталыылларынан сибээстээн, бу боппуруоһу суруйарга сананным.

Болкуонтан быраҕыллыбыт куоскалар

Аҕыйах сыллааҕыта ДСК оро­йуонугар оҕолор төрөөрү сылдьар тыһы ыты кырбаан баран, тыын­наахтыы бөх кутар баахха бырахпыттарын кыыллары көмүскээччилэр (зоозащитниктар) булбуттара. Улаханнык эчэйбит ыты сатаан быыһаабатахтара. Оттон бу соторутааҕыта икки оҕо­лоох ийэ түөрт куос­ка оҕотун алтыс этээс болкуонуттан быраҕан өлөртөөбүтүн туһунан со­­циальнай ситимҥэ тарҕаммыта. Өскөтүн, ийэ тыынар тыын­нааҕы кырык­таахтык өлөрөр буоллаҕына, кини оҕолорун туохха иитэрий диэн ыйытыы үөскүүр.

Атаахтатыыны тапталы кытта булкуйумаҥ

Оҕо диэн олох сибэккитэ диибит. Ол эрээри, дьиэ кэргэҥҥэ ийэ, аҕа тапталын, аһаҕас сыһыанын кыра сааһыттан билбэтэх оҕо тоҥкуруун, муҥкук, бүтэй буолар диэн уйулҕа үлэһиттэрэ суру­йаллар. Бу мэтээл аҥаар өрүтэ буолар. Дьиэ кэргэҥҥэ аҥаардас оҕону эрэ өрө туттахха, аһары атаахтаттахха, мэтээл иккис өрүтэ көстөр. Төһө да кыһамньылаах ийэттэн-аҕаттан кырыктаах, киһини аһыммат оҕолор үүнэн тахсыахтарын сөп. Төрөппүт оҕотун иннигэр сүүрэ сылдьан барытын бэйэтэ оҥорор,  үлэҕэ үөрэппэтэх, аһары атаахтаппыт буоллаҕына, маннык оҕо кыраны истибэт, бэйэмсэх буола улаатар. Төрөппүттэр ардыгар оҕолорун атаахтаталларын тапталга бутуйаллар. Дьиҥ истиҥ сыһыан оннугар сыаналаах бэлэх оҥороллор. Атаахтатыы хаһан даҕаны тапталы солбуйбат. Оттон сорох ардыгар иһэр-аһыыр төрөппүттэр араллааннаах олохторун содулугар оҕо уйулҕата ыһыллан, кырыктаах эйгэҕэ кыттыһан, буруйу оҥорон инники олоҕо сарбыллыбыта эмиэ баар.

Иһэр-аһыыр төрөппүттэртэн куотан…

Хас да сыллааҕыта буокса ти­­риэньэрин кытта кэпсэтэн турар­даахпын. Онно кини дьарыктыыр уола иһэр-аһыыр төрөппүттэриттэн сыл­таан подъезтарга, доҕотторунан хоно сылдьыбытын кэпсээбитэ. Уолчаан дьарыгар өр кэм устата кэлбэтэҕин билэн тириэньэр уол дьиэтигэр тиийбит. Арай онно тиийбитэ, уол төрөппүттэрэ буолуохсуттар дьон бөҕөтүн мунньан иһэ-аһаан айбардыы олороллор,  икки уһуйаан саастаах оҕолор көрүүтэ-истиитэ суох сылдьаллар эбит. Дьонтон сураһан, оҕону булан аһаҕастык кэпсэппит уонна кэргэнин кытта сүбэлэһэн баран, уолу бэйэтигэр олордо ылбыт. Онуоха уолчаан туруорсан туран балтылаах быраатын эмиэ ылалларыгар көрдөспүт. Уолчаан этэҥҥэ оскуоланы бүтэрэн, идэ ылан киһи-хара буолбутун уонна бырааттаах балтын бэйэтин аннынан суруйтарбытын үөрэ истибитим. Амарах санаалаах тириэньэр уол дьылҕатыгар улахан сабыдыаллаах. Маннык аһыныгас санаалаах, болҕомтолоох дьон аҕыйахтар.

Эрдэҕэс сааһыгар оҕо ордук бүтэй буолар. Кини дьоҥҥо эрэлэ сүттэҕинэ, куһаҕан да суолу тутуһуон сөп.

Ким кырыктаах, ол аптарытыаттаах дуо?

Оҕо кырыктаах буолан төрөөбөт. Оҕону хайдах иитэн кини амарах, үтүө санаалаах киһи буола улаатарыгар көмөлөһүөххэ сөбүй? Билигин аныгы уопсастыба күннээҕи олоҕор оҕолор икки ардыларыгар кырыктаах сыһыан өрүү көстөр. Ким кырыктаах, аһыныгаһа суох, эрдэҕэс саастаах доҕотторугар аптарытыаттаах курдук көстүөн сөп. Тоҕо диэтэххэ, оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигинэн бэйэтин сатаан хонтуруолламмат, куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна салгыы туох буолуон туһунан уһуну-киэҥи санаабат.

Ол иһин эрдэттэн сэрэтэр үлэ ыытыллыбатах, төрөппүттэрин, учууталларын кытта буруйу оҥордоххо ­туохха түбэһэр туһунан кэпсэтии суох буоллаҕына, кини быһымах быһыыны оҥоруон сөп. Ону таһынан чинчийээччилэр бэлиэтииллэринэн, оҕо дьиэ кэргэнигэр этиһиини, охсуһууну, атаҕастабылы көрө үөрэммит буоллаҕына, кини күннээҕи олоххо өрүү көстөр хартыына курдук ылыныан сөп.

Оҕоҕо аһыныгас буолуу иэйиитин олох кыра, уһуйаан сааһыттан иҥэриллиэхтээх. Оҕону таһыйан, кырбаан, кутун-сүрүн баттаан иитии  үчүгэйгэ тиэрдибэт. Хаҕыс сыһыаны билбит оҕо кырыктаах буолар. Онон оҕо уопсастыбаҕа бөрүкүтэ суох дьайыылары оҥорор буоллаҕына, кыһалҕа төрдүн-төбөтүн кини дьиэ кэргэнигэр көрүҥ диэн сү­­бэлииллэр уйулҕа үлэһиттэрэ.

Статистика тугу көрдөрөр?

Спартак Кононов, ИДЬМ МУ Дьокуускай куорат полициятын 2 №-дээх салаатын сааһын ситэ илик оҕолор дьыалаларынан дьарыктанар старшай иниспиэктэр:

– Сааһын ситэ илик оҕолор үксүгэр уоран буруйданаллар. Оҕо улаатар сааһыгар ордук болҕомтоҕо наадыйар. Төрөппүттэр, оҕо сокуоннай бэрэстэбии­тэллэрэ сүрүн болҕомтону ууруохтаахтар. Саамай сүрүн оруолу дьиэ кэргэн иһигэр балаһыанньа ылар. Ол курдук оҕо дьиэ кэргэнигэр киһилии олорор, үөрэнэр усулуобуйата суох буол­лаҕына, ускул-тэскил сылдьан буруйу оҥорууга тиийэн хаалар.

Ону таһынан сөптөөх иитиини, сэрэтиини төрөппүттэриттэн ылбатах оҕо эмиэ манныкка түбэһэр. Оҕо биирдэ буруйу оҥорон баран мөҕүллүбэтэҕинэ, киниэхэ туох даҕаны миэрэ ылыллыбатаҕына, бу буру­йун кини хатылыан сөп. 2023 сыл тоҕус ыйы­нааҕы көрдөрүүтүнэн, Дьокуускай уонна Жатай бөһүөлэгэр сааһын ситэ илик оҕолор буруйу оҥоруулара 24,4% кыччаабыт. Ол эбэтэр 90%-тан 68% түспүт. Ону сэргэ суут дьыалатыгар уопсайа 51 Холуобунай дьыала тиэрдиллибит. Сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор дьыалаларыгар Дьокуускай, Жатай бөһүөлэгэр учуокка турар оҕолорго буруйу оҥоруу  13% аҕыйаабыта бэ­­лиэтэнэр.

“Оҕо аһары итэҕэйимтиэ буолар”

Светлана Лонкунова, дьиэ кэргэн психолога:

– Оҕо дьоҥҥо-сэргэҕэ, уопсас­тыбаҕа хайдах майгылаах-сигилилээх сылдьара дьиэ кэргэн иһинээҕи сыһыантан улахан тутулуктаах.  Ийэлээх аҕата хайдах майгылаахтарыттан, дьиэ кэргэн иһигэр хайдах сыһыаннаахтарыттан уонна оҕо уопсастыбаҕа хайдах эйгэҕэ сылдьарыттан эмиэ тутулуктаах. Оҕо кыра  сааһыттан дьиэ кэргэҥҥэ тапталы, хайҕалы, сыанабылы ылбатах буоллаҕына, эрдэ­ҕэс сааһын туолуута тапталы, хайҕалы, истиҥ сыһыаны тас эйгэттэн ыларга дьулуһар. Ити сааһыгар кини ордук оннукка наады­йар. Онон оннук сыһыаҥҥа ирдэбиллээх сылдьар оҕо киирэн биэ­риэн сөп.

 Бу сааска оҕо аһары итэҕэ­йимтиэ буолар. Онон кыратык киһиргэттэхтэринэ, убаастабылы, хайҕалы ылаары арааска киирэн биэриэн сөп. Билиҥҥи уонна урукку оҕолор диэн араарар сыыһа. Биллэн турар, билигин гаджет оҕо өйүгэр-санаатыгар эмиэ дьайар. Ол эрээри, дьиэ кэргэҥҥэ иитии, оҕону кытта аһаҕастык кэпсэтии, болҕомтону ууруу улахан оруол­лаах. Оскуола диэн уопсастыба буолар. Уопсатыбаҕа араас балаһыанньа тахсыан сөп. Оҕолор иир­сиилэрэ, тыл-тылга киирсибэт буолуулара баар көстүү. Ол эрээри, оҕоҕо кутталынан суоһуур балаһыанньа үөскээтэҕинэ, оҕо кистээн иһигэр саба тутан кэбиспэккэ, дьонугар аһаҕастык кэп­сиэхтээх. Буолбут кыһалҕа тула дьиэ кэргэн уонна оскуола таһымыгар аһаҕас кэпсэтии хайаан даҕаны ыытыллыахтаах. Оҕо буруйу оҥордоҕуна туохха түбэһэрин ырылхайдык өйдүөхтээх. Ол туһуттан дьиэ кэргэҥҥэ, оскуолаҕа сэрэтэр үлэлэр эрдэттэн ыытыллыахтаахтар.