Оҕону хайдах аахтарабыт: Арыылаах оскуолатын уопута

Кэнники кэмҥэ оҕо аахпат буолбутун бары билинэбит. Аахпат оҕо билиитэ-көрүүтэ татым, суруйарыгар да сыыһалардаах буолар. Оҕону хайдах гынан, аахтарыахха, литератураҕа сыһыарыахха сөбүй? Бу туһунан Чурапчы улууһун Арыылаах орто оскуолатыгар буолбут “төгүрүк остуолга” кэпсэттилэр.

Т.М. Каженкин аатын сүгэр Арыылаах орто оскуолатыгар 50-ча кэриҥэ оҕо үөрэнэр. Дьоҕус кэлэктиип буолан, хас биирдии оҕоҕо болҕомто ууруллар, бэйэ-бэйэҕэ истиҥ сыһыан иитиллэр.

Кэнники кэмҥэ киэҥ сирдэринэн тэлэһийэн сылдьыбыт, куоракка олорбут, кэккэ ситиһиилэрдэммит орто саастаах дьон төннөн, төрөөбүт дойдуларын сайыннара, үлэлии-хамсыы сылдьалларын көрөр буоллубут. Бу маннык хамсааһын тахсан эрэрэ үөрдэр.

Ол курдук, урут Андреана диэн аатынан биллэр, Эстрада тыйаатырын артыыската Татьяна Андросова төрөөбүт дойдутугар төннөн, саха тылын, литературатын учууталынан үлэлээбитэ төрдүс сыла буолбут. Быйыл бэйиэт Ольга Янцен кэлэн, эмиэ учууталлаан эрэр. Эрчимнээх, киэҥ көрүүлээх дьон кэлэн, саҥаны киллэрэн, үлэлээн-хамсаан, сэргэхситиини таһаараллара биллэн турар суол.

Саха литературата төрүттэммитэ 125 сылынан, “Арыылаахха айымньылаах айан” литературнай десант ыытылынна. Манна СӨ норуодунай суруйааччылара С.А. Попов-Сэмэн Тумат, Саргылаана Гольдерова-Саргы Куо, бэйиэт, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын сэкиритээрэ Зинаида Архипова, драматург Утум Захаров, прозаик Ангелина Васильева-Дайыына кыттыыны ыллылар.

Суруйааччылар Өксөкүлээх Өлөксөй туруорбут үс сэргэлэриттэн биирдэстэрэ, “Ийэ кут” сэргэ турар Эргэ Сурт диэн сиргэ сылдьан, сүгүрүйэн аастылар. Онтон оҕолору, учууталлары, төрөппүттэри кытта атах тэпсэн олорон, истиҥ кэпсэтии буолла.

Бэрэмиэнэ кэмигэр оҕолор остуол оонньуутун оонньууллар. Дириэктэр Егор Германович этэринэн, остуол оонньуулара оҕо тарбаҕын сайыннараллар, истиҥ эйгэни үөскэтэллэр, төлөпүөнтэн аралдьыталлар.

Салгыы “Айымньылаах ааҕыы” диэн “төгүрүк остуолга” оҕону аахтарыы кыһалҕаларын тула кэпсэтии буолла. Саха тылын, литературатын учуутала Татьяна Андросова бэйэлэрин уопуттарын кэпсээтэ.

—Оҕо сахалыы уус-уран айымньыны аахтаҕына да, үгүс тылларын өйдөөбөт. Олоҥхону аахтаҕына, омук тылынан ааҕа олорор курдук буолар, онтуттан бэйэтэ да саллан хаалар. Бу номнуо олоххо туттуллубат буолбут өйдөбүллээх тыллар.

Манна биир оҕом наһаа үчүгэй ньыманы булбута. Олоҥхону ааҕар уонна билэр тылларын алларанан харандааһынан тардар. Оҕолор “кэллэ-барда” эрэ диэн хабааннаах ис хоһоонун өйдүүллэр, ойуулуур-дьүһүннүүр тыллары билбэттэр эбит. Оччотугар тута ол билбэт тылларын интэриниэккэ баар “Саха тылын быһаарыылаах тылдьытыгар” көрөллөр. Дьэ, бу оҕолорго абыраллаах тылдьыт эбит! Маннык ньыманан олоҥхону үөрэтэбит.

Оҕо өйдүүр буоллаҕына, ааҕар эбит, өйдөөбөтүн интэриэһиргээбэт. Онон оҕо тылын байытыыга туохтан саҕалыахха сөбүй? Бу манна күүскэ үлэлэһэргэ санаммыппыт. Барыта дьиэ кэргэнтэн, төрөөбүт дойдуттан саҕаланар.

Онон төрөөбүт дойдуга таптал, кыраайы үөрэтии нөҥүө саха тылын эйгэтин кэҥэтэбит. Ол сыалтан Арыылаах чугаһынааҕы сирдэр-уоттар ааттарын сахалыы суруйтаран, каартаны улахан гына оҥорторон, оскуолаҕа ыйаатыбыт. Оҕолор каартаны көрө сылдьан, “бу алаас аата маннык эбит”, “бу алаастан атын алааска маннык барыахха сөп эбит” диэн үөрэтэллэр, сирдэр ааттарын долоҕойдоругар хатыыллар.

Биир кыыспыт иилэ хабан ылан, 225 алаас аатын топонимикатын чинчийэ сылдьар. Оскуола оҕото барыта төрүччүтүн ырытта, үөрэттэ. Төрүччүнү уонна алаастары кытта ситимнээн, “Өбүгэм алааһа” диэн бырайыак үлэлээн, өйтөн суруйуулары, чинчийиилэри, айымньылаах үлэлэри төрөппүттэрин кытта оҥордулар.

Биллэн турар, саамай улахан болҕомтону Алексей Кулаковскай тардыбыта. “Саха литературатын төрүттээбит киһи Арыылаахха тугу гына кэлбитэй, манан тугу үлэлээбитэй?” диэн оҕолор дьиктиргээтилэр. Онтон сиэттэрэн, алаастар устуоруйаларын, олорбут дьону үөрэтэн, нэһилиэк устуоруйатыгар киирдилэр. Бэйэтиттэн бэйэтэ тахсан бара турар. Бу кэмҥэ кинилэр тыллара-өстөрө сайдар, сахалыы литератураны хасыһан, чинчийэр үлэҕэ ылсаллар.

“Чолбон” оскуола тыйаатыра үлэлээн, айымньылары (“Хараҥаҕа тыкпыт сырдык”, “Бэйэтэ эмтиэкэ”, “Таал-Таал эмээхсин”, о.д.а.) туруортуур этибит. Бу оҕо литератураҕа интэриэһин күөртүүр, билиитин кэҥэтэр.

“Күн, айылҕа уонна саха” бырайыакпытынан, мусуойдарга сырытыннарбыппыт. Оҕо хайаан да мусуойу көрүөхтээх, сыл аайы сылдьыахтаах эбит.

“АрИс” (“Арылахские исследователи”) бырайыакпытынан, алаастары кэрийэбит. Өксөкүлээх суолунан, ааттаах-суоллаах алаастарбытыгар, сэрии бэтэрээннэрин өтөхтөрүгэр эспэдииссийэлэри тэрийбиппит. Бу иннинэ сир-дойду устуоруйатын үөрэтэн бараллар, оччоҕо интэриэс үөскүүр эбит. Оҕону интэриэһин тартахха, кини сыыйа ааҕар буолуон сөп эбит.

Онон оҕону аахтарыыга, сахалыы өйү-санааны, үгэстэри, сиэри-туому үөрэтиигэ күүспүтүн-уохпутун барытын уура сатыыбыт. Аҕалары кытта оскуоланан муҥхаҕа, куйуурга барабыт, ийэлэри кытта иистэнэллэр, ас астыыллар. Кыраайы үөрэтиини, устуоруйаны, култуураны сэргэ литература уруогун дьүөрэлээн, оҕо интэриэһин тарда сатыыбыт.

Ол да буоллар, улаханнык ситиһиилэннбит диир кыахпыт суох. Бэйэлэрэ умсугуйан ааҕар оҕолор тарбахха баттаналлар. Наһаа аахпаттар диэн буолбатах, ол эрээри, улахан аҥаардарын хабыахтаахпыт. Төрөппүттэри кытта үлэлэһэбит, — диэн кэпсээтэ.

Арыылаахтар уопуттарын атын да оскуолалар туһаныахтарын сөп эбит. Чахчы, сирдэр ааттара умнуллан эрэллэрэ кистэл буолбатах. Ыччат дьон, оҕолор төһө билэллэрий, күннээҕи олоххо туһаналларый? Аны аҕыйах сылынан “Кейкуруе”, “Куберганя” диэн саҥара сылдьар буолаайаллар? Онон оскуола ахсын маннык каарта баар буоллун!