СҮБЭҺИТ: Оҕону мөҕөн-этэн барбакка, холкутук сыһыаннас

Киэһэ хойут айаннаан иһэн көрдөхпүнэ, уулусса устун эрдэҕэс саастаах оҕолор хаамса сылдьар буолаллар. Бу оҕолор дьиэлэригэр тугу да гыналлара суох буоллаҕа дуу дии саныыбын. Ол эрээри дьиэ эрэ үлэтэ, уруок эрэ ааҕыыта буолуо дуо? Оҕо түүннэри сылдьар буоллаҕына, буруйу-сэмэни да оҥоруон, арааска да тиксиэн сөп.

 Өйдөспөт түгэнэ

Төрөппүт буолуу саамай уустук үлэ буолар. Хас биирдии төрөппүт оҕотугар үчүгэйи баҕарар. Оҕотун кытта эйэлээх сыһыаны олохтуон, бииргэ күнүн атаарыан баҕарар. Ол эрээри, хас биирдии оҕо туспа майгылаах-сигилилээх. Уйулҕа үлэһиттэрэ бэлиэтииллэринэн, өйдөспөт буолуу түгэнэ хас биирдии өрүт бэйэтин санаатын, этиитин сөп дии саныырыттан уонна тус кыраныыссаны тутуспат буолууттан тахсар. Эрдэҕэс саастаах кыыс, уол киниэхэ мэһэйдиэхтэрин, тус кыраныыссатын кэһиэхтэрин баҕарбаттар. Хосторугар чуумпуга киирэн сытыан, төлөпүөн көрүөн баҕарар. Кинини ким да ыгыан-түүрүөн баҕарбат. Оттон төрөппүттэр оҕолоро үөрэҕэр кыһаллыан, дьиэ-уот үлэтигэр илии-атах буолуон баҕараллар. Икки өттүттэн сылайыы уонна күүрүү түмүгэр “ар-бур” дэһии тахсыан сөп. Өйдөспөт түгэни туоратыыга сүрүн сүбэнэн дьиэ кэргэҥҥэ уопсай эрэсиими тутуһуу буолар. Ийэ, аҕа, кыра оҕолор, улахан оҕолор бары биир эрэсииминэн турар, утуйар буоллахтарына, сылайыы, күүрүү суох буолуохтаах. Төрөппүт оҕотун түүннэри төлөпүөн, тэлэбиисэр көрөрүн хааччахтыахтаах. Бу хааччахтааһын аһаҕас кэпсэтии түмүгүнэн барыахтаах. Эрдэҕэс саастаах оҕоҕо күргүйдээн туһа суох. Таах өсөһүннэриэххэ, майгытын эрэ алдьатыахха сөп. Онон төрөппүт оҕотугар аптарытыаттаах доҕор буоларга дьулуһуохтаах.

Куттуур хайдаҕый?

Аныгы үйэҕэ хас биирдии оҕо сиэбигэр харчылаах буолар. Төрөппүттэр оҕоҕо биир ыйга туһанар харчытын ким төһө кыахтааҕынан биэрэр. Оҕо туох эмит буруйу оҥордоҕуна, төрөппүттэр оҕоҕо мал-сал атыылаһыытынан, харчы биэриитинэн куттуо суохтаахтар. Оҕоҕо харчы биэрии, тээбирин, таҥас-сап атыылаһыы төрөппүт эбээһинэһинэн буолар. Оттон оҕо эбээһинэһэ — үөрэҕин көтүппэккэ үөрэнии, дьиэ ис-тас үлэтигэр көмөлөһүү, төрөппүттэрин тылларын истии… Урут биир билэр ыалым уоллара кэпсээбитин өйдөөн хаалбыппын. Кини куһаҕан сыананы ылан кэллэҕинэ, аҕата оҕотун харчытын быһан кэбиһэр эбит. Оҕо санаата түһэн үөрэҕэр кыһаммат буолбут, устунан оҕолор сиэптэрин хаһан бытархай харчыны суйдуур буолбут. Хата, кэмигэр дьаһал ыланнар, оҕо ити куһаҕан дьаллыктарыттан босхолонон номнуо үөрэҕин бүтэрэн үлэһит буолбутун билэбин. Төрөппүт былыргылыы иитэр ньымата аныгы оҕоҕо дьайымыан сөп.

Уустук сыһыан содула

Оҕо тас көрүҥүнэн төһө да улааттар, кини өйө-санаата оҕо. Психологтар бэлиэтииллэринэн, эрдэҕэс сааска дьонугар кыыһырар, тыл бырахсар, куруубайдыыр оҕо көмө көрдүүр эбит. Төһөнөн оҕо уйан да, соччонон кини барытын чугастык ылынар, кыыһырар-абарар, тугу эрэ дакаастыы сатыыр. Уустук сыһыан содула — оҕо куттаан түүннэри тахсан барыан сөп, доҕотторугар хонуон, табахтыан, арыгы да амсайыан сөп. Оҕо эрдэҕэс сааһыгар уйан буолан, олус сэрэхтээх. Онон сыһыаны алдьаппат туһугар оҕону күлүү-элэк гыммакка, мөҕөн-этэн барбакка киһилии, холкутук сыһыаннаһыахха наада дииллэр эспиэрдэр. Оттон ол холку сыһыаны олохтуурга төрөппүт өттүттэн тулуур наада. Арассыыйаҕа биллэр, уопуттаах оҕо бырааһа Виктор Краснов бэлиэтииринэн, оҕо дьиэтигэр хойутаан кэллэҕинэ, хаһан даҕаны аан боруогун атыллаатын кытта мөҕө тоһуйар табыллыбат. Төрөппүт “Ханна сырыттыҥ!” диэн кыыһыра көрсүөн оннугар оҕотуттан: “Барыта этэҥҥэ дуо, хайдаххыный?”, — диэн ыйыта тоһуйуохтааҕын бэлиэтиир. Биһиги ыйытыыбыт хайдах быһыылаахтык тахсара эмиэ улахан суолталаах. Кыһамньылаах ыйытыы уонна тугу эрэ уорбалаабыттыы ыйытыы арахсаллар. Хаһан баҕарар кыһамньы оҕоҕо көмүскэллээх буолуу санаатын үөскэтэр.

Иллэҥ бириэмэ

Күнүскү аһылык кэнниттэн бу элбэх үлэни бүтэрэ охсоору киһи түргэн-тарҕан уонна былаанныыр буолар. Кэлин күннэтэ оҥоһуллар үлэ испииһэккэ киирбэт буолар. Оҕо эппиэтинэһи бэйэтэ сүгэр. Билигин аныгы оҕо бириэмэтин төлөпүөн, тэлэбиисэр сиир. Ол иһин маннык испииһэк оҕо бэйэтин сааһыланарыгар көмөлөһөр.

• — Иһити хомуйуу;
• — Киэһээҥҥи аһылыкка эт ириэрии, кырбааһын;
• — Чэй өрүү;
• — Дьиэ муостатын харбааһын;
• — Уруок ааҕыыта.

Аныгы оҕоҕо бу олус элбэх үлэ курдук көстөр. Кини чэй өрөн, иһит сууйан көрүстэҕинэ улахан үөрүү. Оттон төрөппүт оҕону ис сүрэҕиттэн үөрэн хайгыыра, махтаныыта оҕо сайдыытыгар олус туһалааҕын психологтар бэлиэтииллэр. Кини оҥорбут дьыалатыгар хайҕаныахтаах. Ол эрээри, манньата харчынан сыаналаныа суохтаах. Оччотугар кини дьонуттан харчы эрэ саралыыр өйдөөх-санаалаах улаатыан сөп.

Эрдэҕэс саастаах оҕону кытта уопсай тылы буларга тулуур, күнү сөпкө былааннаныы уонна истиҥ кэпсэтии көмөлөһөр. Оттон кини кэпсэтиигэ наадыйбат, соҕотох сылдьыан баҕарар буоллаҕына, кини чуумпутун уйгуурдар наадата суох.

Оҕону кытта күнү былааннааһын

Омос көрдөххө, күннээҕи былаан оҕоҕо сыһыана суох курдук. Ол эрээри, төрөппүт сарсыарда оҕоҕо соруктары туруоран баран олору испииһэктиир буоллаҕына, оҕо күннээҕи былаанын сааһылыы үөрэнэр. Холобур, мин оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар ийэлээх аҕам оскуолаттан кэлиибэр остуолга сурук хаалларар буолаллара. Ол испииһэккэ:

• — Аһаан баран остуолу хомуйуу;
• — Оһох үөлэһин көрөн сабыы;
• — Саас буоллаҕына, сүөһүлэри хотоҥҥо киллэрэн баайыы, ардыгар сүөһүлэри уулатыы;
• — Мас киллэрии;
• — Оһоҕу түөттүүргэ оттуу;
• — Киэһээҥҥи аһылыгы бэлэмнээһин;
• — Уруок ааҕыыта.

Бириэмэтэ анаа

Эрдэҕэс сааска оҕоҕо бириэмэ наада. Төрөппүтүн кытта алтыһар уонна тус бэйэтин эйгэтин бириэмэтэ оҕоҕо олус күндүлэр. Төрөппүт оҕоҕо аһын, таҥаһын хааччыйарынан муҥурданыа суохтаах. Оҕону кытта утары көрсөн олорон санаа атастаһара олус наада. Оҕону кытта бииргэ уруок ааҕыы бириэмэ анааһын буолбатах. Дьиҥ чугас сыһыан истиҥ кэпсэтии эрэ кэнниттэн үөскүүрүн умнумаҥ. Онон:

• — Дьиэ кэргэҥҥэ түмэр, остуол оонньууларын нэдиэлэҕэ биирдэ тэрийии;
• — Өрөбүл күннэргэ аһылык астааһын;
• — Халлаан сылааһыгар айылҕаҕа тахсыы;
• — Оҕоҕун кытта дьиэ кэргэнинэн киинэҕэ сылдьыы;
• — Оҕоҕо кыра сааһыттан сөбүлүүр дьарыгын иҥэрии. Оҕо хас да куруһуокка, дьарыкка тэҥинэн сылдьыан сөп. Бу сылдьан чахчы киниэхэ туох чугаһын, ханнык оҕолору кытта ордук тапсарын өйдүүр;
• — Оҕо интэриэһин өйөөһүн. Оҕону оҥорбут сыыһатынан сирэй-харах анньар сыыһа;
• — Дьиэ кэргэҥҥэ кини тус санаатын этэр, бэйэтэ дьаһайар үлэлээх-хамнастаах буолуута кинини эппиэтинэстээх буолууга үөрэтэр.