Оһуокайтан дьолломмут успуорт бэтэрээнэ

Ил Дархан истипиэндьийэтин ылбыт дьон ортотугар Чурапчы улууһун ытык олохтооҕо Семен Морфунову элбэх киһиттэн бэлиэтии көрбүтүм.

УСПУОРДУ КЫТТА АРГЫСТАҺАН

Кэпсэтэн билбитим, сэһэргэһээччим идэтинэн физкултуура учуутала эбит. Ааттаах-суоллаах тустуук тахсыаҕын, эдэр сааһыгар туста сылдьан эчэйиини ылбыт. Сэһэргэһиибитин Семен Морфунов олоҕун кэпсээниттэн саҕалаата.

– 1964 сыллаахха Кытаанах орто оскуолатын 5-с кылаа­һын бүтэрбитим кэннэ, аатыр­быт тириэньэр Дмитрий Коркин “спортивнай оскуола аһыллар, онно киирэн үөрэн” диэн, тустуук оҕолортон талан Чурапчыга үөрэнэ киирбитим. Онтон ыла Чурапчытааҕы “Урожай” уопсастыба чэрчитинэн спортивнай оскуола аһыллыбытыгар бастыҥнар истэригэр сылдьыбытым. Ити сыл Дмитрий Петрович Японияҕа Олимпийскай оонньууларга сылдьан кэлбитэ. Ол кэлэн, биһигини дьоппуон тустууктарын ньымаларынан күүскэ дьарыктаан барбыта. Бастакы ситиһиим – оҕолорго 1965 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээтигэр иккис миэс­тэ. 1966 сыллаахха Уһук Илин Сибиир зонатыгар эмиэ иккистээбитим. Ити курдук, ситиһии кэлэн испитэ. Ити сыл оҕолорго Арассыыйа чөмпү­йэнээтигэр бастаабытым.

1967 сыллаахха эмиэ Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр бастаан, Ленинград куоракка улахан спартакиада бырагырааматын чэрчитинэн оҕолор күрэхтэһиилэрэ буолбута. Онно Саха сириттэн үһүө буолан тустубуппут: Роман Дмитриев, Прокопий Шестаков уонна мин. Роман Дмитриев бастаабыта, биһиги Прокопийдыын иккис миэстэ буолбуппут. Итинтэн ыла Сибиир Уһук Илин зонатыгар тиийэ бастыы сылдьыбытым. Онтон эчэйэн, 21 сааспар тустууттан туораабытым. 1970–1971 сылларга учууталым Дмитрий Коркин ыҥырыытынан Чурапчытааҕы успуорт оскуолатыгар тириэ­ньэрдээбитим. 1978 сыллаахха Хабаровскайдааҕы физкултуурунай институту бүтэрэн кэлэн, үөрэммит оскуолабар бастаан тириэньэринэн, онтон дириэктэри хаһаайыстыбаннай чааска солбуйааччынан – уопсайа 25 сыл үлэлээбитим.

САЛАЙАР ҮЛЭҔЭ

Дойдум дьоно, арыы­лаахтар, ыҥыран, нэһи­лиэк баһылыгынан икки сыл үлэлээбитим. Ол кэнниттэн Чурапчы нэһилиэгэр солбу­йааччы баһылыгынан үс сыл үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбытым. Өр олорботоҕум – “спорт-оскуолаҕа дириэктэр” наада буолла диэн, 13 аҥаар сыл онно дирэктэрдээбитим. Онтон икки сыл курдук улуус баһылыгын успуорка уонна физкултуурунай хамсааһыҥҥа сүбэһитинэн үлэлээбитим. Онон бочуоттаах сынньалаҥҥа холкутуйан олорбутум икки сыл буолла. Уопсайынан, үлэм успуорка сыһыаннаах буолан, наҕараадам успуорт эйгэтин тула: РФ физкултуураҕа уонна успуорка туйгунабын, СӨ успордун үтүөлээх үлэһитэбин, Саха сирин физкултуураҕа уонна успуорка туйгунабын. Бырабыыталыстыбаттан, Ил Түмэнтэн наҕараадам үгүс. Чурапчы улууһун уонна Арыылаах нэһи­лиэгин Бочуоттаах олох­тооҕобун, үөрэҕирии бочуоттаах бэтэрээнэбин, Учууталлар учууталларабын.

ОЛОҤХО ЫҺЫАҔА – НОРУОТ САЙДЫЫТА

1995 сыллаахха Төҥүлүгэ оһуокай күрэһигэр аан бас­таан кыттыбытым. Манчаары оонньууларыгар сахалыы кэнсиэп­сийэ киирбитинэн сибээс­тээн, оһуокайга өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээтин курдук култуурунай күрэс буолбута. Онтон ыла уопсайа тоҕус Олоҥхо ыһыаҕар кытынным. Бу суолталаах тэрээһиҥҥэ төрүт үгэс бары өттүнэн арыллар – иис, тимиртэн уонна мастан уһаныы, уус-уран тыл баайын сүмэтэ (олоҥхо, тойук, чабыр­ҕах, дэгэрэҥ ырыа). Олоҥхо ыһыахтара, дэкээдэлэр саха норуотун фольклора сайдарыгар улахан өйөбүлү оҥороллор. Манан сибээстээн, улуустарга улахан хамсааһын барда. Ол курдук, олоҥхоһут ахсаана эрэ буолбакка, кыттар дьон таһымнара биллэ үрдээтэ. Холобура, быйыл Тымныы полюһугар ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар 108 оһуохай этээччи кытынна. Онон Өймөкөөҥҥө ыһыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар “Көмүс Күрүөҕэ” өрөспүүбүлүкэ сүүстэн тахса оһуокайдьыта тыыммыт аһыллан, бэрт тэтимнээхтик эппиппит.

ОҺУОКАЙ АБЫЛАҤА

Бастаан утаа саҕалыырбар дьону көҕүлээн оһуокайдыыр этим. Биирдэ өйдөөбүтүм, идэтийэн эрэр эбиппин. Үгүс дьон нойосуустаан этэллэр. Онтуҥ бэрт кутталлаах, тылгын умнан кэбиһиэххин сөп. Дьиҥэр, өбүгэ саҕаттан киһи бэйэтэ айан этэр уус-уран айымньыта буоллаҕа. Саха норуотун уус-уран тылынан фольклорун биир көрүҥүн быһыытынан былыр былыргыттан дьон ­илии-илииттэн ылсан, өйө-санаата бииргэлэһэр айылгы­лаах. Улахан тэрээһини, миэстэни эрэйбэт. Оһуокайдьыт эрэ баар буо­­луон наада, дьон бэ­­йэтэ түмсүөҕэ. Тэтимнээх ­оһуокай кэнниттэн дьон өйө-санаата дьэҥкэрэр, сырдыыр, эрчимнээхтик хамсанан, тиритэр-хорутар, тыына тахсар, этэ-­сиинэ чэбдигирэр. Онон, биир өттүнэн, оһуо­кай – ус­­пуорт биир көрүҥэ. Иккиһинэн, дириҥ ис хоһоонноох хоһу­йууну хатылаһан, киһи өйө-са­наата сырдыыр, анаарыыта, толкуйа кэҥиир.

КИЭҤ ТҮҺҮЛГЭ ДЬОЛГО ТЭҤНЭЭХ

Урукку сылларга илин эҥээр улуустарыгар оһуокай улаханнык тэнийэ илик этэ. Ити бэ­­лиэтээн эппитим курдук, Олоҥхо ыһыахтара, дэкээ­дэлэрэ ыытыллыахтарыттан ыла, олох атын көстүү буолла. Ол курдук, Чурапчы улууһугар түөлбэнэн оһуокай кытта тэнийдэ. Улуус нэһилиэктэрэ араас араастык оһуокайдыыллар. Онон ханнык нэһилиэк киһитэ түһүлгэни иилээн иһэрин тута эндэппэккэ билэҕин. Бүлүү эҥээр улуустары киһи этэ да барбат – былыр былыр­гыттан аар-саарга аатырбыт оһуокайдьыттаахтар.
Өссө биир бэлиэтиирим, илин эҥээр улуустарга ыччат-оһуохайдьыт эр дьон элбээн эрэр. Оһуокай түһүлгэттэн улахан тутулуктаах. Киэҥ, элбэх киһилээх түһүлгэни тэрийдэххинэ – дьолуҥ. Элбэх киһи этэр киһиэхэ күүс эбэр, көмө буолар. Оттон аҕы­йах киһиэхэ тылыҥ-өһүҥ тахсыбат, өһүллэн биэрбэт. Дьиктитэ баар, оһуокай саханы эрэ буол­бакка, бары омуктары түмэр күүстээх. Соҕуруу устудьуоннуу сылдьан оһуокайдаатахпына, араас омук ыччата түһүлгэбитигэр киирэн, элбии түһэрбит. Төһө да тылы билбэтэллэр, хамсанан-имсэнэн, бэйэбитинээҕэр эрчимнээхтик бараллар этэ. Онон норуоту сомоҕолуурга олус күүстээх.

… Кэпсэтиибитин Семен Морфунов “билигин миигин ­“оһуокайда таһаар” диэтэхтэринэ, ойон туран түһүлгэни тэри­йэргэ бэлэммин…” диэн түмүктээтэ. Ил Дархан истипиэндьи­йэтин лауреата киһи итинник этэрэ биллэр буоллаҕа!