«Оһуор үҥкүүтэ» — айар кут чыпчаала

Сунтаар улууһун Түбэй Дьаархан нэһилиэгэр Оһуокай ыһыаҕа оруобуна улуу киһибит Сергей Афанасьевич Зверев-Кыыл Уола төрөөбүт күнүгэр, бэс ыйыгар 25 күнүгэр буолла. Дьиктитэ диэн, бэс ыйын үһүс дэкээдэтигэр ардах күн аайы кэриэтэ курулаччы дохсуннук түһэ турбут буоллаҕына, Кыыл Уолугар аналлаах улуус ыһыаҕын икки күнүгэр уонна төрөөбүт күнүгэр Түбэй Дьаархаҥҥа ыһыллыбыт  Оһуокай ыһыаҕар били “сылаалаах” ардаҕын мэлдьэһэн, чахчы сайыҥҥылыы сырылас куйаас күннэр турдулар.

Онуоха ыһыахчыттар: “Кырдьаҕаспыт  дьонун-сэргэтин уонна ыраахтан кэлбит ыалдьыттарын анаан-минээн  маанылаата…”, —  диэн сэрэнэ-сэрбэнэ сибигиниспиттэрин  элбэхтик иһиттим. Манна даҕатан ахтан аастахха, улуус Ыһыаҕын арыллыытыгар аттыбар биир кырдьаҕас эмээхсин наар үөһээ халлааны кэтии-маныы олордо. Онтон эмискэ: “Оо, кэллэ-ээ! Дьэ, үчүгэй буолла!” — диэн үөрэн саҥа аллайда. Дьиктиргии көрбүппүн сэрэйдэ быһылаах: “Биһиэхэ, Сунтаарга, Ыһыах аһыллар сиэригэр-туомугар эбэһээт  элиэ үрдүбүтүнэн  көтөн ааһааччы. Бу сырыыга тоҕо кэлбэтэ диэн дьиктиргии, дьиксинэ олорбутум…”, — диэн оҕолуу үөрэн илиибин ыга тутта, барахсан  харахтара кытта мичээрдээтилэр.

Кыыл Уолун  төрөөбүт күнүгэр Түбэй  Дьаархаҥҥа Ыһыахха күммүт уота күлүмүрдүү оонньоото, сир-дойду тэҥҥэ үөрэн, ото-маһа, олоҥхоҕо этиллэринии, омуннаахтык үүнэн, тула  барыта күөх сирэминэн чэлгийдэ. Түбэй Дьаархан сэлиэнньэтэ Бүлүү Эбэ  кытылыгар хатыҥ чараҥ быыһыгар турарын, күөх үүнээйитэ элбэҕин уонна  сэлиэнньэ олус ырааһын сэргии көрдүбүт. Бэл,  ото-маһа атыттартан эрэ ураты күөх, ураты чээлэй курдук.

Сэлиэнньэттэн чугас баар ыһыахтыыр сирдэригэр  биир үтүөкэннээх миэстэҕэ Сунтаар улууһун Кииннэммит бибилэтиэкэтин түһүлгэтэ олохсуйда. Бибилэтиэкэ кыргыттарын кытары Сунтаар сэлиэнньэтиттэн массыынанан  бииргэ айаннаан, олус көхтөөхтөрүн,  биир тылтан өйдөһөллөрүн, иллээх-эйэлээх кэлэктиип буолалларын өссө төгүл итэҕэйдим уонна СӨ норуодунай бэйиэтэ Иван Мигалкин кинилэргэ анаабыт ырыа буолбут хоһоонун санаан кэллим.

Аргыстарым, бибилэтиэкэр кыргыттар массыынаттан түһээт да, тиэммит таһаҕастарын чэпчэки-чэпчэкитик бэйэлэрэ көтөҕөлөөн,  үөрүйэх бэйэлээхтик наадалаах сирин буллартаан кэбистилэр. Быыстапкаларын туруордулар, хата куонкурустар, “Ааһан иһэн ааҕан аас” аахсыйа уонна оҕолор туруоруулара буолар  сирдэрэ барыта аттыларыгар баар буолан биэрдэ. Чопчулаан эттэххэ,   Күндэйэ нэһилиэгин «Күндэлэй» куукула-устуудьуйата Сергей Зверев «Кыыс Кыыдаан» олоҥхотун куукуланан дьүһүйэн көрдөрдө. Аны үбүлүөйдээх кырдьаҕаспыт олоҕун, айар үлэтин бу баардыы кэпсии-ипсии, көрдөрө турар быыстапка элбэх киһи сэҥээриитин ылла. Сергей Афанасьевичка аналлаах араас сылларга тахсыбыт уо.д.а. ааптардар  кинигэлэрин атыылааһын эмиэ аттыгар тэриллэн, түһүлгэҕэ киирбит ыалдьыт илии тутуурдаах, өттүк харалаах  таҕыста.  “Кинигэ – бараммат баай” диэн санаалаах дьон баарыттан киһи эрэ үөрэр.

Дьэ, онтон Ыһыах аһыллыытын сиэрин-туомун кэнниттэн «Сунтаар миигин ыҥырар-2025» IX-с ырыа-хоһоон түһүлгэтэ  төрүттэннэ. Бу түһүлгэҕэ  СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков, филология билимин дуоктара,  учуонай, Сунтаар улууһун Бочуоттаах олохтооҕо   Василий Илларионов, Сергей Зверев оҕолоро  Күөгэйээнэ, Төгүл Зверевтэр, кийиитэ, норуот маастара Анна Зверева, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэннэрэ  Валентина Дьячковская-Хара Көмүс, Надежда Егорова-Намылы, Ирина Харайданова-Сэгэлдьийэ Чээлэй, Николай Егоров-Аҕырытта Ньукулай, Зинаида Федотова-Дьол Кыыма, Сунтаар улууһун култууратын салайааччы Саргылана Омукова ыалдьыттаатылар, сүдү киһибитин ахтан-санаан тыл эттилэр, санааларын үллэһиннилэр.

“Ньургуһун хоһуйар түһүлгэтэ”

«Сунтаар миигин ыҥырар» саха норуодунай  бэйиэтэ Леонид Попов аатынан  улуустааҕы IX ырыа-хоһоон  түһүлгэтин чэрчитинэн ыытыллыбыт   “Ньургуһун хоһуйар түһүлгэтэ” диэн кэтэхтэн күрэскэ 12 кыттааччыттан 24 хоһоон киирдэ. Быйылгы күрэс тиэмэтэ Аҕа дойду  Улуу сэриитигэр Кыайыы 80 сылыгар анаммыт.

Дьүүллүүр сүбэ —  Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун чилиэннэрэ: норуот оҥоһуктарын маастара Валентина   Дьячковская-Хара Көмүс, “Саха сирэ”  өрөспүүүбүлүкэтээҕи хаһыат суруналыыһа Надежда   Егорова-Намылы, үрдүк категориялаах учуутал Ирина Харайданова-Сэгэлдьийэ Чээлэй киирбит үлэлэри  көрөн сыаналаатылар.

Куонкуруска киирбит хоһоонньуттар бары да тиэмэлэрин таба, чопчу  хоһуйбуттар. Дьүүллүүр сүбэ Екатерина  Львова-Долгууна (Күүкэй), Данил Львов-Айылҕа Уола, Изабелла Макарова-Толоон Туорааҕа (Элгээйи), Николай Герасимов-Дьээбэ Тойон (Кэмпэндээйи), Вениамин Егоров-Айаан Чакыр (Арыылаах), Александр Амбросьев-Сайылык Уола (Кириэстээх) уонна Лидия Данилова-Илгийэ (Кириэстээх) уо.д.а.  хоһооннорун бэлиэтээтилэр.

Дьүүллүүр сүбэ ырытыһан баран, «Тымтык» литературнай түмсүү  чилиэнэ Лидия Данилова-Илгийэ   үлэтин  талан, киниэхэ  кыайыылаах үрдүк  аатын иҥэрдэ.  Кыайыылаахха Сунтаар улууһун култууратын салалтатын анал бирииһэ  —  «ОФСЕТ» типографияҕа кинигэтин бэчээттэтэригэр   50.000 солкуобай суумалаах Туоһу  сурук ананна.

 ҮС УОЛУН  СУТЭРБИТ  ИЙЭКЭЭН

Үс уолун сүтэрбит ийэкээн
Сүрэҕэ ньүөлүйэн ыалдьара,
Алааска аҕалар аартыгы
Күн ахсын кэтэһэн маныыра…

Улахан уолчааныҥ эрэлиҥ,
Оҕунна геройдуу-диэн сурук
Кэлбитэ кутурҕан аргыстаах-
Хараҕын уутунан сууннаран…

Орто уол дьылҕата биллибэт-
Олох да сурах иһиллибэт…
Хайа сир халлаанын анныгар
Хараҕын симээхтээн хаалбытай?…

Кырата-сүрэҕин чопчута
Кыргыһыы уотуттан орпотох,
Кыайыыны ситиһэн өрөйөн,
Кэлбэтэх баттыкка өйөнөн…

Күн ийэ сүрэҕэ уоскуйбат,
Кэм кэрдии аһыыны суурайбат…
Ол сэрии аҕалбыт иэдээнэ
Умнуллуон хайдах да сатаммат…

Сир ийэ иэнигэр хаһан да
Сэриинэн силлиэрэн турабын,
Бу күннээх чээлэй күөх халлааны
Боруорбут ыар былыт саппатын.

 (Лидия Данилова-Илгийэ, Кириэстээх)

Элбэҕи да этэн кэбиһэр “Кэмчи кэрчиктэр”

Кыттааччылар сайыҥҥы былдьаһыктаах күннэр иннилэринэ туттумахтаан хаалыахха диэбиттии, түһүмэхтэргэ барытыгар көхтөөхтүк кытыннылар.Бэйэлэрин айымньыларын киэҥ эйгэҕэ ааҕан,  айар киһи  ааҕааччытын кытары алтыһар дьолун биллилэр.

Кэнники  сылларга ханнык баҕарар улуус литератураҕа аналлаах куонкурустарын  бырагыраамаларыгар 4 устуруокалаах (холобур, “Тобуруокап көмүс күһүнүгэр” – “Түөрт устуруока”) хоһоону тута айыыга хоһоонньуттар бэйэлэрин тургутан көрүүлэрэ  киллэрилиннэ. Сунтаардардар бу түһүлгэлэригэр “Кэмчи кэрчиктэр” диэн ааттаммыт хоһуйууга кыттааччылар 15 мүнүүтэ иһигэр түөрт устуруокалаах хоһоону суруйан кэбистилэр. Төгүл Зверев эппитинэн, хоһуйууга хайаан  да “оһуор үҥкүүтэ” диэн тыл баар буолуохтааҕа.

Кыайыылааҕы дьүүллүүр сүбэ чилиэннэрэ  Валентина Дьячковская-Хара Көмүс, Надежда Егорова-Намылы, Ирина Харайданова-Сэгэлдьийэ Чээлэй  быһаардылар. 15 киһи кыттыбытыттан чахчы чаҕылхай хоһуйааччынан Элгээйиттэн кэлбит бибилэтиэкэр Татьяна Семенова ааттанан,   5 тыһыынча суумалаах Туоһу суругунан наҕараадаланна.

“Оһуор үҥкүүтэ –
Айар кут чыпчаала,
Айар илбис иэйиитэ,
Саха омук киэргэлэ!”

Сергей Зверев-Кыыл Уола төрөөбүтэ  125 сылыгар Леонид Попов аатынан «Сунтаар миигин ыҥырар-2025» IX-с ырыа-хоһоон түһүлгэтин тэрийээччилэр, бибилиэтэкэ үлэһиттэрэ ылбаҕай ырыаларынан түмүктээтилэр.

Сунтаар киин бибилэтиэкэтин библиография уонна кыраайы үөрэтии салаатын үлэһиттэрэ Мария Иванова, Марианна Поскачина ырыа-хоһоон түһүлгэтин  хара саҕаланыаҕыттан бүтүөр  диэри ыччат дьон сэргээн-сэҥээрэн истибититтэн,  Түбэй Дьаархан оскуолатын үөрэнээччилэрэ кыттыыны ылбыттарыттан санаалара өссө көтөҕүллүбүтүн туһунан үөрэн-көтөн кэпсээтилэр. Эдэр дьон   ыытыллыбыт күрэстэргэ ааттаах-суоллаах айар куттаахтары кытта тэҥҥэ бэйэлэрин холонон көрдүлэр. Кинилэргэ тэрийээччилэр ааттарыттан Надежда Егорова-Намылы “Дьол хараҕа суох” кинигэтин туттаран, кыргыттар ааптартан автографтаах кинигэни бэлэх тутан астыннылар.

Ити курдук, улуус култуураҕа салаата (Саргылаана Омукова),  Сунтаар улууһун  Киин бибилэтиэкэ тэ (дириэктэр Изабелла Жиркова)  уонна улуустарга баар салаалар үбүлүөйдээх суруйааччыларыгар, айар дьонноругар аналлаах тэрээһиннэри сылтан сыл аайы киэҥ хабааннаахтык ыытан, оҕо, ыччат дьон саха литературатын сэргииллэрин, айар үлэҕэ холонон көрүүлэрин бэйэлэрин үлэлэринэн көҕүлүү сылдьаллар. Ону сэргэ, кыттааччылар уонна ыҥырыылаах ыалдьыттар географиялара кэҥээн иһэрэ эмиэ кэрэхсэбиллээх – көлүөнэ ситимэ быстыбат.