Орто дойду олоҕун сүнньүн тутан турар уоттаах таптал туһунан хоһооннору хайа бэйиэт айбатаҕа баарай?! Прокопий Егорович Слепцов лирическэй хоһоонноругар «Уол ырыата», «Ат симэҕин ырыата», «Отчут уол ырыата», «Уол кэлэйбит ырыата», «Кыыс кутурҕанын ырыата», «Сүбэлиэххит буолаарай?» диэн айымньыларын киллэртиэххэ сөп. Бу хоһооннор сахалыы ырыа киэбинэн суруллубуттар. Айымньылар сюжеттара, сүрүн этэр санаалара, күүрээннэрэ (кульминация) тапталлаахтар сыһыаннарын тула сайдар.
«Уол ырыата» хоһооҥҥо сүрүн уобарас — кыыһы таптаабыт Хоту дойду эр хоһууна. Ааптар сүрүн дьоруой таптыыр кыыһын көрүөн баҕарара бэрдин күүстээх метафораларынан, тэҥнэбиллэринэн хоһоон этэр санаатын күүһүрдэн биэрэр. Эр хоһуун «чаккырыастай харахтаах куска», «улар көтөргө» кубулунан тиийэн, Уранчаанын оҕотун (Матырыанатын) чэйиттэн иһэн «утаҕын ханнаран» кэлиэн баҕарар. Таптал уотугар умайбыт сүрүн дьоруойбут Матырыанатын «уранчаанын оҕотуттан» атыннык ааттаабат. Тапталлааҕар уратытык сыһыаннаһыан, сирэй көрсөрө буоллар манньыйыан, таптыан, атаахтатыан баҕарарын көрдөрөн, тыл олоҕор — аахтаа сыһыарыыны эбэн туттара хоһоон этэр санаатын өссө күүһүрдэн биэрэр. Матырыаната чэйин «оргутар» буолбатах — «оргутаахтыыр» (оргут+аахтаа+ыыр). Уол таптала күүстээҕиттэн бэйэтин аһынар курдук туттар, аналлааҕын чэйиттэн иһэн, «уоскуйаахтаан» кэлэр баҕалаах. «Уоскуйан» буолбатах — «уоскуйаахтаан» (уоскуй+аахтаа+аан). Хоһоон санаа көтөҕүллүүлээхтик түмүктэммититтэн сылыктаатахха, кыыстаах уол олохторун холбоон, иллээх-эйэлээх олох сүнньүн туппуттара буолуо диэн итэҕэйэбит.
Хоһоон уобарастара прототиптаахтар. Кыыһа Екатерина кэпсииринэн, хоһооҥҥо хоһуйуллар эдэр уол — бу Прокопий Егорович, оттон Матырыана — ийэлэрэ эбит. «Аҕабыт ийэбитин кэргэн кэпсэтэ диэн маҥан ырбаахылаах, хара ыстааннаах, хоромуой саппыкылаах, төбөтүгэр хортуустаах Харба оттоох Билиитин учаастагар тиийбит. Хас да күн эр дьон олорор балаҕаннарыгар хоммут. Күн аайы ырыа бөҕөнү ыллаан, кэпсээн бөҕөнү кэпсээн, онно үлэлиир дьону наһаа сэргэхсиппит. Учаастакка үрүҥ аһы астыы сылдьар ийэбитигэр тиийэн «Уол ырыатын» ыллаабыт. Кэлин ийэбит: «Ити ырыаны миэхэ анаан суруйбута», — диэн ахтара. Аҕам ырыаларын сүрдээх холкутук, бытааннык мастарыскыайыгар тугу эрэ уһана олорон ыллыыра. «Чэ, Катя, уһанар мастарыскыайбытыгар тахсыахха», — диирэ. Оччоҕо мин сурунар тэтэрээппин кыбыммытынан, уруучукабын туппутунан тахсыһарым. Ыллыы олордоҕуна суруйар уустук буолара. Сорох тылын ситэн суруйбаппын, оччоҕо көтүтэбин. Аҕам ырыатын иккистээн-үһүстээн төхтүрүйэн хатылыыра. Оччоҕуна мин көтүппүт тылларбын ситэрэн, биэрэр этим. Тохсус кылааска үөрэнэ сырыттахпына, «Ойуунун алгыһын» суруйтарбыта. Аҕам ойууннааһыҥҥа туох сыһыаннааҕын туһунан ыйыппыппар, сытыы уоттаах хараҕынан супту көрөн баран: «Ону-маны ыйытыма, ол эйиэхэ наадата суох, суруйан ис!» — диэн сөбүлээбэтэҕин биллэрбитэ. Сэттэ оҕоттон талан миигин суруксут гыммыт эбит. Кэлин чугастык аҕам архыыбынан дьарыктанабын. Эдэр эрдэхпиттэн аҕам туһунан матырыйаал мунньабын. Онтукайым туспа архыып буолла», — диэн кэпсиир.
«Ат симэҕин ырыата» — хабарҕа ырыатын матыыбынан толоруллар гына суруллубут айымньы. Хоһоон сюжета дьэрэкээн ат симэҕин симээн тикпит кыыс-дьахтар талааннаах тарбаҕар, тобуллаҕас өйүгэр, айар-тутар ис кутугар сүгүрүйүү быһыытынан суруллубут. Ааптар «кыыс киһи+м», «дьахтар киһи+м», «эмээхсинчэй киһи+ккэм» диэн этэрэ туспа уратылаах уонна дириҥ суолталаах. Манна «бэйэм гиэнэ», «миэнэ» суолтаҕа туттуллар — м диэн саха тылын тардыылаах сыһыарыытын тыл олоҕор сыһыаран туттуута, айааччы кыыс аймаҕы олус күндүргэтэрин, дьахтар киһини үрдүктүк тутарын, аҕам саастаах эмээхсини дириҥник ытыктыырын көрдөрөр.
Айымньыны ааптар тылыттан Никулин Константин Николаевич диэн Абый олохтооҕо, талааннаах суруналыыс 1984 сыллаахха суруйбут. Айымньы киириитигэр отчут уол, сопхуос түһээнин толороору, күөл оннугар от охсо киирэриттэн саҕаланар. Күүстээх үлэҕэ эриллэн улаппыт уол санаата күүстээх: сопхуос түһээнин толорору улахан үлэ курдук санаабат. Кини өйө-санаата атын — күөгэлдьийэр-хаҥкылдьыйар Маарыйата кинини хараҕын кырыытынан көрө түһэн ааһыан, уоттаах куйаастан уҥуохтара итийбитин уоскутардыы уоһуттан уураамахтаан ааһыан, сылаатын таһааран, сыллаппахтаан ааһыан баҕарар. Хоһоон бүтэһигэр отчут уол тапталлааҕын «бииргэ холбоһон, иллээх олоҕу олорорго» ыҥырарыттан сопхуос үлэтин өрө туппут биир сэбиэскэй ыал олоҕо түстэммитин сэрэйэбит.
Бу ырыа иһэ истээх эбит. Кинигэҕэ киирбит хос быһаарыыга «Иван Дьяконов таптыыр кыыһа Күтүнэ Матырыана ыт аатынан хос ааттаах Кэрэмэс Баһыкааҥҥа ойох тахсыбытыгар кэлэйэн ыллаабыта үһү» диэн бэлиэтэммит. Хоһооҥҥо үс уобарас боростуойа суох дьылҕалара көрдөрүллэр: ыллыыр киһи (Иван Дьяконов), кини таптаабыт дьахтара (Күтүнэ Матырыана) уонна Кэрэмэс Баһыкаан (Василий Слепцов). Хоһоон саҕаланыытыгар сүрүн уобарас (ыллыыр киһи) Күтүнэ Матырыананы хайҕаан хоһуйар: «күндү сиидэс ырбаахылаах, күлүү-салыы майгылаах, күөрчэх күндүлээх, күөсчүт-асчыт бастыҥа» диэн. Онтон кэлэр устуруокаларга хоһоон тыына ыарыыр, кыһалҕата күүрээннэнэр, «атын киһилиин чугастык бодоруспутуҥ, күндүргэппитиҥ» диэн кэлэйии тыллара этиллэллэр. Ыллыыр киһи дьахтар быһыытыттан санаата оонньоон, «күн сирин көҥдөйүнэн көҥүл барарга, күрэнэргэ» сананар. Кэрэмэс Баһыкааны «кыыл таба кэлин чаҥкытын кэймээн аһаахтыыр, кэрийдэни салаахтыыр кэрэмэстэй ыт» диэн кытаанах тылларынан ааттыыр. Манна эмиэ, били, үөһэ этэн аһарбыт сыһыарыыбыт быһаарар суолтаны ылар: «аһаа+аахтаа+тыыр», «салаа+аахтаа+тыыр» диэн бу сырыыга киһи туһун түһэрэр суолтаҕа туттуллар. Бу икки тыл хоһоон этэр санаатын (лейтмотив) сүнньүн тута сылдьаллар.
Айымньы сүрүн уобараһа — кутурҕаҥҥа ылларбыт кэрэ кыыс. Кини туруорар кыһалҕата Хоту дойду хоһуунун тула сайдар. Айымньы ис хоһоонун арыйар метафора көмөтүнэн сүрүн уобарас (кыыс) «таба муоһугар хобо-чуораан буолан, кутурҕанын туойан аастаҕына», «кэҕэ кыыл буолан, илбистээх тылынан этэн биэрдэҕинэ», «бастыҥ сэргэ үрдүгэр багдаллаахтан олорор барыллыа кутурҕанын тиэртэҕинэ» табаһыт уол нохтолоох сүрэҕэ, хайҕахтаах хара быара хамсыа дуо? Этиллэр тыллар көннөрү тыллар буолбатахтар — кинилэр иччилээхтэр. Ол аата, уол сүрэҕин уулларар кыахтаахтар.
Хоһоон сюжета дьиҥнээх олохтон ылыллыбытын туһунан Екатерина Черемкина маннык кэпсиир: «Дойду сириттэн кэлбит уолу олохтоох эдьиийдии-балыстыы кыргыттар таптаан кэбиспиттэр. Дойду уола барахсан ыксаан, мин аҕабыттан сүбэ-соргу көрдөһө кэлэ сылдьан кэпсээбит. Уол кэлин, хайаларын да кэргэн ылбакка, дойдулаабыт». Сүрүн уобарастар — эдьиийдии-балыстыы кыргыттар уонна кинилэр тапталларыттан харааччы муммут эдэркээн уол. Таптал ыйааһынын хараҕа тэҥ. Уол судургутук быһаарылла охсубат уустук балаһыанньаҕа түбэһэр. «… Ити хайаан сатаныай?» диэн дьикти тапталга тиксибититтэн чахчы мунаарар, «… бар дьонум, сүбэлиэххит буолаарай?» диэн дьонуттан-сэргэтиттэн сүбэ көрдүүр. Чахчы моһуокка ылларбыт уол дьылҕата быһаарыллыбакка аһаҕас хаалбыт.
Прокопий Егоровиһы тыл маастара диэххэ сөп. Кини саха тылын дэгэтин туттан, хоһоонноругар уобарастарын халлааҥҥа өрө көтүтэр эбэтэр сиргэ-буорга тэпсэр чаҕылхай холобурдарын көрдүбүт. Итиннэ сытар саха тылын дэгэтэ-кэрэтэ, ууһа-урана!
Евдокия Павловна СЛЕПЦОВА, Хомус түмэлин билимҥэ уонна сырдатар үлэҕэ мэтэдииһэ.
Бүгүн Ил Түмэн тохсус ыҥырыылаах пленарнай мунньаҕар 2025 сылга уонна 2026-2027 сылларга былааннанар кэмҥэ Саха…
Бу куонкуруска ким баҕалаах Саха сирин устун кыһыҥҥы айанын устан кыттыан сөп. Видеоролигы суотабай төлөпүөҥҥэ…
Киһи этинэн-сиининэн сэрэйэн эбэтэр туохха эрэ олоҕуран бу күннэргэ туох буолуохтааҕын билэр. Биттэнии арааһа элбэх.…
Саха сиригэр Арктика улуустарыгар “күөх рейстэри” ыытыы салҕанар. Таһаҕас уу суола тиийбэт Анаабыр, Өлөөн, Эбээн…
Муусука үрдүкү оскуолатын саҥа куорпуһун тутууга бу сылга былааннаммыт үлэ барыта туолбутун туһунан Судаарыстыбаннай сакаасчыт…
Ил Түмэн тохсус уочараттаах пленарнай мунньаҕар норуот дьокутааттара 2024 сылга уонна 2025-2026 сылларга былааннанар кэмҥэ…