Ойуур баһаара Саха сирин айылҕатыгар хайдах дьайарый

2022 сыллаахха учуонайдар АЛРОСА өйөбүлүнэн ойуур баһаардара Саха сирин экологиятыгар дьайыытын чинчийиини саҕалаабыттара. Бастакы түһүмэх түмүктэннэ, учуонайдар хонуу үлэтин уонна лаборатория чинчийиилэрин бүтэрдилэр. Кинилэр АЛРОСА бырайыагынан, ойуур баһаарын кэнниттэн экологияны чөлүгэр түһэрэргэ этиилэри киллэрэллэр.
Холбоһуктаах үлэҕэ маннык чинчийиилэргэ улахан үөрүйэхтээх РНА СС криолитозонаҕа биологическай кыһалҕаларга института кыттыспыта.

Чинчийиилэр 2022 сыллаахха саҕаламмыттара уонна Нам, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас, Бүлүү, Ньурба, Сунтаар, Дьааҥы, Мииринэй улуустарын сирдэригэр-уоттарыгар ыытыллыбыттара. Эспиэрдэр хас биирдии квадратнай миэтэрэни үөрэппиттэрэ. Тоҕо диэтэххэ, чахчылар төһө кырдьыктаахтарыттан тулалыыр эйгэҕэ тахсыан сөптөөх табыгаһа суох уларыйыылары барыллааһын тутулуктаах.
Уопсайынан, чинчийиилэр баһаар кэнниттэн ойуур экологиятын билиҥҥи туругун ойуулааһыҥҥа, куруҥу уонна уот сиэбит сирин чөлүгэр түһэрэргэ уопсай этиилэри уонна сүбэлэри оҥорорго, ону таһынан сир-уот бэйэтэ чөлүгэр түһэр кыаҕын барыллыырга көмөлөһүөхтэрэ.
АЛРОСА Экологияҕа киинин салгын уонна уу сыһыаннарын бэрээдэктээһин бөлөҕүн салайааччыта Анастасия Куприянова эппитинэн, баһаардар ойуур маһыгар хоромньуну аҕалаллар, тулалыыр эйгэни умайыыттан тахсар бородууктанан киртитэллэр, экология систиэмэтэ уларыйарыгар тириэрдэллэр, биоресурсаларга дьайаллар.
«Саха сиригэр баһаардар сылаас балансата уларыйыытын төрүөтүнэн буолаллар, тымныы кырыс ирэр, сир-уот бадараанныыр, кырыс бааһырар. Ол иһин, йуур чөлүгэр түһүүтэ көдьүүстээхтик барарын туһугар төһө кыалларынан эрдэ чинчийэр, анаалыстыыр уонна сөптөөх түмүктэри оҥорор олус туһалаах», -– диэтэ Анастасия Куприянова.
Ойуур баһаардара Саха сирин экологиятыгар дьайыыларын чинчийии иккис, бүтэһик түһүмэҕэ быйыл буолуоҕа. Дойдуга барытыгар ойуур баһаардара соччо бэрдэ суохтарын учуоттаан, чинчийиилэр түмүктэрэ Арассыыйаҕа уопсай суолталаах буолуохтара.

ххх

Чинчийии бастакы түһүмэҕин түмүктэрин туһунан научнай-чинчийэр үлэлэр салайааччылара, биология наукатын дуоктара, РНА СС криолитозона биологическай кыһалҕаларыгар институн дириэктэрин солбуйааччы Александр Исаев кэпсээтэ.
– Чинчийиилэр бастакы түмүктэрэ хайдахтарый?
– Саха сиригэр ойуур баһаардара — айылҕа быһылаана буолар кутталыттан биир саамай сүрүннэрэ уонна ордук тарҕаммыттара. Баһаардар ойуурга хоромньуну оҥороллор, тулалыыр эйгэни киртитэллэр, айылҕаҕа араас уларыйыыларга тириэрдэллэр. Биһиги эрэгийиэммит уратытынан өссө өрөспүүбүлүкэ ирбэт тоҥноох кырыстаах зонаҕа сытара буолар. Манна баһаардар сылаас балансатын уларыйыытын төрүөтүнэн буолаллар, тоҥ кырыс уулларыгар тириэрдэллэр, онтон ол бадараан тахсыытыгар, кырыс бааһырыытыгар тириэрдэллэр.
Саха сириггэр экология намчытын, кэбирэҕин уонна туруга суоҕун учуоттаан, баһаар кэнниттэн ойууру чөлүгэр түһэрии уһуннук барар уонна уустук процесс.
-Баһаар үөскүүр төрүөттэрэ ханныктарый?
– Баһаар төрүөтүнэн сүрүннээн ойуурга үүнээйи, ол эбэтэр умайар матырыйааллар элбэхтэрэ буолар. Кинилэр түргэнник куураллар-хаталлар уонна умайан тахсыы төрүөтүнэн буолаллар. Биһиги ааҕарбытынан, холобур, Саха сирин арҕаа өттүгэр итинник умайар матырыйааллар уопсай маассалара туонна аҥаарыгар (биир гааҕа) тиийиэн сөп. Онтон уот бааһырыытыттан тахсыбыт ойуур баһаардарын хронологиятын туһунан этэр буоллахха, Саха сирин киин улуустарыгар хас биирдии кэриэтэ кэлимсэ тыа ортотунан 14-17 сыл умайар. Онтон Саха сирин арҕаа өттүгэр ойуур баһаара хатыланара аҕыйах (20-25 сыл).

– Ити процесстарга килиимэт уларыйыыта хайдах дьайарый?
-Биһиги билигин криолитозона туругун, килиимэт улаханнык сылыйыыта туохха дьайарын уонна үүнээйи арааһын уларыйыытын сабаҕалааһыммытыттан долгуйабыт. Ойуур өлүүтэ ландшафтнай уларыйыыларга, ордук хайыта барыыларга муус араҥата үөскүүрүгэр тириэрдиэн сөп.
Чинчийии кэмигэр ойуур үүнээйигэ ураты оруолу оонньуур оройуоннарын бэлиэҕэ ыллыбыт. Итинник ойуурдары туһаныллар уонна саппаас ойуурдарга, баһаар тахсарыгар ордук кутталлаахтарга киллэрэбит. Онон, маннык ойуурдары харыстанар тыаларга киллэрэргэ этии киллэрэбит.
– Эн 2021 сыллаахха баһаартан ордук улаханнык эмсэҕэлээбит Горнай улууһугар үлэлээбитиҥ. Манна туох ураты баарын туһунан кэпсиэҥ дуо?
-Биһиги онно тиит, бэс үүнэр тыатыгар биир кэлим чинчийиилэри ыытан, боруобалары ылбыппыт. Бэлиэтээн эттэхпинэ, бастакы сылга, биллэн турар, мастар үнүгүстэрэ тахсыбатаҕа, куруҥ бытааннык оһор. Кырыһы үөрэтэргэ уулларыы таһыма дириҥээһинэ, аһара сиигирии, окислительнай процесстар, кырыс үрүт араҥата кууруутун-хатыытын курдук кэһиилэр булуллубуттара. Бу процесстар үүнээйи чөлүгэр түһэригэр араастык дьайыахтарын сөп.
– Ол туохха тириэрдиэн сөбүй?
– Биһиги ойуур баһаардарын өр кэмҥэ үөрэппит өр сыллаах устуоруйалаах буоламмыт, ойуур маһа чөлүгэр түһэр кэскилигэр эрэллээхтик көрөбүт. Үксүгэр үчүгэй усулуобуйаҕа тиит уонна бэс баһаар кэнниттэн бэйэтэ үүнэрэ ситиһиилээх буолар. Ол бу мастар биологическай уратылаахтарын кытары сибээстээх: кинилэр кырыс усулуобуйатын талымастаабаттар, кураанах уонна сииктээх сиргэ үүнэллэр, бастакы сылларыгар кырыс быстах сиигириитин тулуйаллар, күрэстэһэр кыахтаахтар. Бу барыта курук чөлүгэр түһэрэ түргэтиигэр эрэли үөскэтэр. Айылҕа кураанах турарын сөбүлээбэт, бэйэтин бааһын оһорунар. Биһиги сорукпут -– айылҕа уот алдьархайын содулун тулуйарыгар көмөлөһүү.
– Чинчийиилэр иккис түһүмэхтэригэр туох үлэни ыытыахтааххытый?
– АЛРОСА өйөбүлүнэн, биһиги Саха сирин экологиятыгар баһаардар дьайыыларын кыһалҕатынан дьоһуннаахтык дьарыктанабыт. Иккис түһүмэх быйыл ыытыллыаҕа. Биһиги кырыс геохимическай көрүҥүн, түгэх араҥаны, ууну уонна салгыны чинчийэргэ былааннанабыт. Ону таһынан килиимэти чинчийиилэри, ГИС-картографированиены, фаунистическай чинчийиилэри, прокси-көрдөрүүлэр нөҥүө үүнээйилэргэ физиологическай процесстары, кырыс геохимическай көрдөрүүлэрин тэтимин үөрэтиэхпит.
Чинчийиилэр баһаар кэнниттэн ойуур экологиятын билиҥҥи туругун ойуулааһыҥҥа, куруҥҥа уонна уот сиэбит сиригэр ойууру чөлүгэр түһэрэргэ уопсай этиилэри уонна сүбэлэри оҥорорго, ону таһынан сир-уот бэйэтэ чөлүгэр түһэр кыаҕын барыллыырга көмөлөһүөхтэрэ. Онуоха АЛРОСА бырайыагын сүрүн соруга — куруҥҥа уонна уот сиэбит сиригэр ойууру чөлүгэр түһэрэр дьаһалларга уопсай этиилэри уонна сүбэлэри киллэрии, сир-уот бэйэтэ чөлүгэр түһэр кыаҕын барыллааһын.

Игорь Саввинов суруйуутуттан тылбаас.