Ойуурбут сыбаалкаҕа эрэ кубулуйбатар…

Ыам ыйынааҕы бырааһынньыктар сынньалаҥнарыгар ойуурга тахсыбыт дьон: “Бу кимнээх аҕалан сүөкүүллэрэ буолуой, ээ?”,  “Дьон тоҕо бэйэтин бөҕүн хомуйан барбата  буолла”, “Киһи үктэниэн сиргэнэр” диэн ис хоһоонноох хаартыскалары  элбэхтик көрдүм. 

Кыра сыбаалкалар

Биллэн турар, 2000 сыллардаахха холоотоххо, Дьокуускай куорат таһынааҕы ойуур бөҕө биллэ аҕыйаабыт. Ол эрээри, Бүлүүлүүр, Намцыырдыыр, Маҕанныыр суолга, Хатыҥ Үрэх диэки мырааҥҥа таҕыстахха, Үс Хатыҥ туһаайыытынан бардахха, сири кытта сир буолан эрэр былыр үйэтээҕилэри сэргэ, аҕыйах хонуктааҕыта быраҕыллыбыт пиибэ, утах хаата, таас, быласымаас бытыылка, биирдэ туттуллар иһит, салпыакка, о. д.а. бөх билигин даҕаны элбэх. Бу барыта хас да сыл устата күн уотугар сылыйан, эбиитин ардахха сытыйан, сөҥүү буолан көтөн, айылҕаҕа хоромньуну таһаарарын таһынан, киһи доруобуйатыгар улахан охсууну оҥорор. Биллэн турар, пикник диэн ааттаан чугас эргин оттоох-мастаах сиргэ аһыы тахсар дьон бу туһунан долоҕойдоругар оҕустарбаттара чахчы.

Аҕыйах сыллааҕыта ыытыллыбыт кистэлэҥ ыйытык туоһулаабытынан, дьон үксэ аһаабыт иһиттэрин-хомуостарын хаалларар төрүөтүнэн, бөх кутар бакыат илдьэ барбатахтарын, массыыналарын киртитиэхтэрин, төттөрү сүгэһэр оҥостуохтарын баҕарбатахтарын, бөх тоҕор ууруна суоҕун туһунан хоруйдаабыттар этэ. Илдьэ баралларыгар туохха эрэ уган тириэртэхтэрэ, төттөрү аҕалалларыгар бакыат көстүбэт аатырар! Бүгүн даҕаны айбардаан ааһар дьон ити курдук сылтаҕыран эрдэхтэрэ.

Ыт өлүгэ, таҥас сууйар массыына…

Тус бэйэм чугас эргин ойуурдарынан бөх тоҕуллубут, сорох миэстэлэринэн сыбаалка да буолан эрэр сирдэри илэ харахпынан элбэхтэ көрбүтүм. Птицефабрика түөлбэтин үрдүнэн тахсан массыынаны хаалларан баран, салгыы сатыы дьаарбайаары, араас хобдох хартыынаны көрөн турабын. Былыр үйэҕэ өлбүт ыт уҥуохтара, быраҕыллыбыт таҥас сууйар массыына кытта сыталларын көрөн улаханнык хараастыбытым. Анаан-минээн бу курдук улахан, ыйааһыннаах малы аҕалар дьон — бары массыыналаахтар. Ыйыллыбыт сыбаалкаҕа илдьиэхтэрин, тыһыынча солкуобай иһинэн-таһынан төлүөхтэрин оннугар чугастааҕы мастар кэтэхтэригэр уора-көстө быраҕаллара, арааһа, судургу буоллаҕа. Ыт өлүгүн туһунан киһи этэ да барбат.

Оччоҕо ким киртитэр?

Билэр дьонтон ыйыталаһан көрдөххө, киһи барыта бэйэтин кэнниттэн хомунар, кыра сыыһы да хаалларбакка илдьэ барар аатырар. Биир да киһи туох эрэ төрүөтүнэн хаалларбытын туһунан алҕас тыл да быһаҕаһын быктарбат.

Социальнай ситимнэргэ куорат кирдээх, быыллаах, үлэһиттэр кэмигэр ыраастаан испэттэр диэн дьон санаатын этиннэҕинэ, “Куораттар бэйэҕит киртитэ-киртитэ ким эрэ кэлэн эһиги подъезкытын, дьиэҕит таһын ыраастаан биэрэрин кэтэһэҕит. Мап-маанытык таҥна-таҥна хаамаргытын эрэ билэҕит” диэн суруйдаҕына, анал сиртэн ураты атын сиргэ бөҕү бырахпат хас биирдии куорат олохтооҕо бэйэтигэр ыарыылаахтык ылынара чахчы. Ол эрээри, толкуйдаан көрдөххө, ити эмиэ даҕаны сөптөөх сэмэ эбээт. Улуустар кэлэн таҥас сууйар массыыналарын быраҕан барбатахтара, күнүс кэлэн пикниктээн ааспатахтара чахчы. Куоракка олорор дьон бэйэтэ таһааран ыһан эрдэҕэ. Мин бырахпатаҕым, эн киртиппэтэҕиҥ, кини илдьибэтэҕэ. Оччоҕо ким киртитэр? Куорат дьоно!

Быйыл Намцыырдыыр суолунан бөҕү хомуйдубут

Ирина Матвеева, урбаанньыт, экологическай хамсааһыны тэрийээччи:

— Биһиги хампаанньабыт айылҕаны харыстааһыҥҥа 2019 сылтан үлэни ыытар. 2020 сылтан “Мусору.Нет” бырайыагы кытта бииргэ үлэлэһэбит. Бу сыллар устата куорат таһынааҕы ойууртан 140‑ча көҥүлэ суох сыбаалканы суох гынныбыт, 7000 кубометр бөҕү хомуйдубут. Бу барыта биһиги волонтердарбыт, экологияны харыстыырга туруммут көхтөөх дьон, Саха сирин хампаанньалара буолаллар. Сыллата “Мусору.Нет” ойууру ыраастааһын аахсыйаны “Синет Спарк” уонна “Skintime” хампаанньалар тэрийэллэр.

Быйылгы аахсыйа “Плоггинг” диэн оонньуу көрүҥүнэн барда. Намцыырдыыр суол аттынааҕы ойууру ыраастаатыбыт. Барыта 130 киһи кытынна, кинилэр 15 хамаандаҕа арахсан, бөҕү бириэмэҕэ хомуйдулар. Дьон бэрт көхтөөх. Миэстэлэспиттэргэ экологияҕа сыһыаннаах бириистэри, эко көхтөөх кыттааччыларын сэртипикээтин туттардыбыт. Үгүс эдэр дьон, бу сэртипикээттэр үөрэххэ туттарсалларыгар баал эбэллэриттэн олус үөрдүлэр.

Сыбаалкаҕа илдьэн сүөкүүбүт диэн харчыга ыҥырыллыбыт массыыналар чугастыы Намцыырдыыр суолга илдьэн тохпут буолуохтарын сөп. Онон чааһынай дьон бөҕү быраҕарга массыына наймылаһар буоллаххытына, булгуччу анаан-минээн дьарыктанар, сылбаалкаҕа диэри тириэрдэр массыыналары ыҥырыҥ диэн сүбэлиибин.

Билигин 1980–1990‑с сыллартан мунньуллубут сыбаалкалар ахсааннара аҕыйаабыттарын илэ көрөбүт. Бу хатыламматын туһугар дьон толкуйун уларытарга турунуохтаахпыт. Биһигини ыччат өйүүрэ, көхтөөхтүк кыттара үөрдэр.

Түгэнинэн туһанан, бииргэ үлэлэһэр хампаанньаларбытыгар — “Якутскэкосети” ХЭУо, “Хатастааҕы сибиинньэ комплекса” ХЭУо, СӨ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр, ОДьКХ уонна энэргиэтикэҕэ департаменыгар, Үkt.Ru өҥө сыыппара эко-систиэмэтигэр, “Медиашкола” креативнай сатабыл оскуолатыгар махтанабыт.

Ыччат өйдүүрүттэн үөрэбин

Татьяна Иванова, Дьокуускай куорат олохтооҕо:

— Куоракка олохсуйбутум отучча сыл буолан эрэр. Ол тухары Дьокуускай эргин чугас ойууру син кэрийбэхтээтим диэххэ сөп. Урут Бүлүүлүүр суолунан элбэхтик тэллэйдиирбит, отоннуурбут. 1990‑с сыллар бүтүүлэрэ, 2000 сыллар саҕаланыылара ыраас ойууру көрөр сэдэх этэ. Ыам ыйынааҕы бырааһынньыктарга киһи барыта мырааҥҥа тахсара. Ол кэнниттэн тугу аһаабыттара-сиэбиттэрэ, туттубуттара барыта олорон хаалара. Ол иһин куорат диэкиттэн тэллэйдээбэт, отоннообот буолбутум. Оннооҕор биир кэмҥэ дьон эргэ массыыналарын, бытовой тиэхиньикэлэрин таһааран чугастааҕы ойуурга быраҕар адьынаттана сылдьыбыта.

Кэлин лаппа ырааһырда эрээри, билигин даҕаны дьон киртиппиттэрин көрөбүн. Биирдиилээн көҕүлүүр уопсастыбанньыктар, тэрилтэлэр сыл аайы аахсыйалары тэрийэллэрин истэбин, ааҕабын. Биир кэмҥэ “Вызов — кузов” аахсыйанан элбэх тиэхиньикэ элээмэтин хомуйдулар быһыылааҕа. Итиннэ барытыгар ыччат көхтөөхтүк кыттарыттан, тулалыыр эйгэтин харыстыыр уонна, саамай сүрүнэ, бу бөх айылҕаҕа хоромньуну оҥорорун өйдүүр эдэр дьон үүнэн-сайдан эрэллэриттэн үөрэбин. Дьон бэйэтэ ыраастык туттар буоллаҕына эрэ олорор сирэ тупсар, киэркэйэр. Үүнэр көлүөнэни кинилэр иитэн-такайан таһаарыахтара турдаҕа.