Ольхон арыытыгар алгыс түһэрэн кэллилэр

“Өбүгэ ситимэ” норуот эмчиттэрин түмсүүтүгэр айылҕаттан айдарыылаах араас дьон баар. “Өбүгэ ситимэ” норуот эмчиттэрин түмсүүтүн салайааччыта, уһуйааччыта, норуот эмчитэ Элиэнэ Егоровна Одун-Куорсуннаах удаҕан өссө ааспыт сылга эйгэнэн этиттэрии ылан турар.

“Ол курдук, 2025 сыл күһүҥҥү Сэмэнэпкэ диэри Айыылартан тартарыылаах, эйгэнэн этитиилээх Айыы ойууна буолан тахсыахтаах 7 эр бэрдин  7 дьахтар арыаллаан,  Улуу Байхал тэбэр сүрэҕэр аҕалаҥҥыт сүрэхтэтэн илдьэ барыҥ”, —  диэн улахан этитии ылан, сэттэ эр дьон талыллан, Байкал өрүс тэбэр сүрэҕэр Ольхон арыытыгар атырдьах ыйын 13 күнүгэр саха омугун ааттатар айылҕаттан айдарыылаахтар анаан-минээн айаннаан тиийэн, этиллибит улахан соругу толорон кэллилэр.

Былыр да, билигин да баар, айылҕаттан анаммыт Айыы ойууттара Ийэ сир алдьаммытын-кээһэммитин чөлүгэр түһэрэр, дьону-сэргэни итэҕэлгэ тардар, бэйэлэрин кэннилэриттэн батыһыннарар үтүө санаалаах дьон буолаллар.

Урукку дьыллар уорҕаларыгар, былыргы дьыллар мындааларыгар саха норуотугар үөскээн олорон ааспыт Айыы Ойууннара диэн кимнээх этилэрий?

—           Айыы Улуу Ойууна Сандаар Уһуму – кини саннын баайыытыгар диэри түспүт маҥан баттахтаах үп-үрүҥ таҥастаах ытык мааны кырдьаҕас. Тоҕус чуораана кылыгыраабытынан үрүҥ дэйбиирин тутан,  тус илинтэн сэрии сэптээх сэбиргэллээх иһэр дьоҥҥо утары барбыт.

Ытык кырдьаҕас эбэнкилэргэ тиийэн тохтообут уонна халлаан диэки икки илиитин уунан туран: “Аан дойдуну айбыт Айыы Тойон Таҥара, үс дойдуну үөдэппит Үрүҥ Аар Тойон айыы намыын санааҕынан алдьархайы оҥотторума!” —  дорҕоонноохтук саҥарбыт. Ити тыллары истээт,  эбэҥкилэр сэриилэһэр сэптэрин сиргэ түһэрэн,  биир сиргэ муспуттар. Кыргыһыы буолбатах, хаан тохтубатах. Иллээх-эйэлээх олоххо бастакы хардыы оҥоһуллубут. Улуу Айыы Ойууна Сандаар Уһума айыы ойууннарыгар сир үрдүгэр чыпчаал, үрдүк билии, уһулуччу таһым холобура, уоттаах сирдиир сулус буолан, албан аата күн бүгүҥҥэ диэри тиийэн кэллэ.

—   Татаар Тайма — Эллэй аҕата. Аар Айыы итэҕэлин Улуу үөрэҕин саха сиригэр тиэрдибит айыы аймаҕар күн ууһун дьонугар туохха да тэҥнэммэт улахан өҥөлөөх Улуу Айыы ойууна.

—  Эллэй — Аар Айыы итэҕэлин сырдык уотун Саха сиригэр тэниппит умнуллубат үтүөлээх Улуу Айыы Ойууна.

—  Лүксүрээни — Үөһэттэн анатыылаах Тойон ууһун биир бастыҥ Айыы Ойууна.

—   Айыы Ойууна Одуну  бэйэтин кэмигэр Хаҥаластарга өтө көрөн үгэстэрин сүтэрбэт, чөл хаалалларын туһугар ыраах кытыы сирдэргэ күрэнэллэригэр сүбэлээбит.

—   Улуу Айыы ойууна Дуоҕа Боотур — саха омугун биир улуу өтө көрөөччүтэ.

—    Улуу Айыы Ойууна Уһун Ойуун — хаҥаластар биир улахан религиознай уонна көҥүл иһин 1641 сыллаахха өрө турууларын салайааччыта этэ.

—   Улуу Айыы Ойууна Эргис — 1681-82 сыллардаахха колониальнай уонна религиознай батталы утары хаҥаластар бүтэһик өрө турууларын тэрийсээччитэ этэ.

—   Улуу Айыы Ойууна Владимир Кондаков — киһи аймах устуоруйатыгар норуот дьылҕата быһаарыллар кэмигэр үрдүк таҥара үрдүк аналынан орто дойдуга уһулуччу дьон төрөөн олорон ааһаллар. Кинилэри үрдүк үөрэтээччилэр дииллэр. Биир оннук киһибитинэн Владимир Алексеевич Кондаков буолар.

Биһиги этитии ылыахпытыттан ылата  төгүрүк сыл тоҥ өйбүтүнэн толкуйдаан, ырытан, Айыылартан анаттарыылаах, этитиинэн этитиллибит сэттэ Үрүҥ Ойуун буолуохтаах уолаттарбытын ытык сиргэ илдьэн, күүс-уох иҥэртэрэн кыра сиэр-туом оҥорон кэллибит”, —  диэн Элиэнэ Егоровна иһитиннэрдэ.

Кинилэр ытык өбүгэлэрбит Улуу Айыы ойууттарын дьиҥнээх утумнааччылара, кинилэр үтүө суолларын салҕааччы дьон буолан тыыллан- хабыллан тахсыахтаахтар.

Былыр Саха сириттэн биһиги өбүгэбит Үрүҥ Ойуун бара сылдьыбыт суолун тэлэн, Айыы Ойууттара тимир көлөнөн Саха сирин кыраныыссатын ааһаннар, Амур уобалаһынан, Забайкалье кыраайынан, Улан Удэ уонна Иркутскай куораттары уҥуордаан айаннаан баран кэллилэр. «Ольхон” арыытыгар «Шаман” хайатыгар 13 сэргэҕэ сиэр-туом оҥорон, айах тутан, хомус тыаһынан суолларын арыйан, Байхал күөл кытылыгар, хайа тэллэҕэр үрүҥ илгэнэн күндүлээн, алгыс түһэрэн, хайа иччитин күүһүн иҥэринэн, бу улахан үлэ түмүгүнэн бэйэлэригэр киэҥ аартыгы арынан, саха норуота инникитин үрдүк чыпчаалга дабайарыгар суолу аһар, күүс-көмө буолар дьон буолуохтаахтар.

Зоя ГЕРАСИМОВА