«Олоҕум кинигэтин аахтым…»

“Өй-санаа мунньустар дойдута баарын сахалар ойууннара былыр-былыргыттан арааран билэннэр, Үөһээ дойду диэн ааттаабыттар. Бу дойдуга киһи түһээтэҕинэ киирэ түһэн тахсан, олус былыргыттан мунньуллубут өй-санаа саппааһын кытта кыра-кыралаан билсиһэр. Түүлгэ көстөр көстүүлэр үксүлэрэ киһи бэйэтин санаалара, куттара хайдах сылдьалларыттан тутулуктаах. Үтүө санаалаах, үчүгэй иитиилээх киһи түүлүгэр эмиэ үчүгэйдик, бэрээдэктээхтик сылдьар”, – диэн, Иван Иванович Каженкин-Хааһах Уйбаан “Түүл Үөһээ дойду өйө-санаата” диэн 2014 сыллаахха тахсыбыт үлэтигэр киирии тылга суруйан турардаах.

Тоҕо түүл диэн баарый? Дьон барыта түүһүүр дуо? Бу маннык ыйытыыларынан үгүс киһи төбөтүн сынньыбыт буолуох­таах. Билиҥҥэ диэри учуонайдар маны улаханнык ситэ быһаарбатахтар. Ол эрээри, син аныгы чинчийии­лэр түүл киһи олоҕор туох суол­талааҕын удумаҕалатан эрэл­лэр диэн научнай ыстатыйаларга суруйаллар. Биир үксүн, бары даҕаны билэрбит курдук, түүлү киһи күннээҕи олохтон сынньанаары, чөлүгэр түһээри көрөр диэн өйдүүбүт. Оттон түүл туоларыгар итэҕэйэҕит дуо?

ИЧЧИЛЭЭХ ТҮҮЛ

Иччилээх түүлү хайдах сатаан тойоннуохха сөбүн, түүҥҥү санаа­лар киһиэхэ тугу этэ сатыылларын туһунан Сеченов университетын ньиэрбэ ыарыыларын хаапыдыратын бэрэпиэссэрэ Елена Корабельникова Pravda.Ru таһаа­рыы кэрэспэдьиэнигэр иллэрээ сыл кэпсээбит.

“Иччилээх түүлү киһи дьиҥнээх олоҕун хартыынатыгар сөп түбэһиннэрэн көрөр. Ол иһин сарсыарда өйдүү биэрэн, ону тойоннуу сатыыбыт. Холобура, ыарыыны түһүүр буоллаххына, ол аата эт-сиин, өй-санаа эйигин онно бэлэмниир буолан, ону түһээн көрдөрөр буолуон сөп. Киһи тыына хаайтарарын түһүүр, ол күөмэй ыалдьарын, сөтөл кэлэрин түстүөн сөп”, – диэн учуонай быһаарбыт.

Кырдьык даҕаны, манна даҕатан суруйдахха, биир билэр суоппар киһим маннык кэпсээн турардаах. “Сырыы аайы түүлбэр айаннаан тахсабын – олохпор айанныыбын, түүлбэр айанныыбын. Баҕар, түүлбэр атыны көрөн сынньаныам дии саныы-саныы уту­йабын да, иннибэр син биир уһун суол уонна массыынам уруула эрэ баар буолар. Күнү быһа ону көрөр киһи өйүм-санаам барыта айан, массыына, суол эрэ буоллаҕа, ол иһин кэлин соһуйбаппын даҕаны. Хата, түүлүм барыта туолан иһэр диэн үөрэбин”, – диэн кэпсээн күллэрэн турардаах.

ТҮҮЛҮН ОЛОҔОР ЫҤЫРАН ЫЛБЫТ

Аны иччилээх түүлбүтүгэр төттөрүнү түстүүрү эмиэ көрүөхпүтүн сөп. Бу киһи психологиятыттан тутулуктаах эбит диэн эмиэ үөһээ суруйбут учуонайбыт Елена Корабельникова быһаарар.

“Түүлгэ көрөр уобарастарбыт, дьайыыларбыт араас буолаллар. Киһи ону сыыһа тойонноон, наар ону күүтэ сылдьар, бэйэтигэр ыҥыран ылыан сөп”, – диэн этэр эбит.
Манна эмиэ холобур була оҕустум. Дьүөгэм түһээн үлэтиттэн уурайарын көрбүт уонна “ама, бу сөбүлүүр уонна балай эбит хамнастаах үлэбиттэн ханна барыахпыный, салалтам уура­таары гыннаҕа дуу” диэн толкуйдаан бөҕөтө буолбут. Бэл, аһыыр аһа ас, утуйар уута уу буолбат буолбут, төбөтүгэр наар бу санаа­лары эргитэ-урбата сылдьыбыт. “Үлэбэр тиийэн миигин ууратыахха сөп туох төрүөттээх буолуохтарын өйбөр оҥорон көрөр, толкуйдуур этим, кэллиэгэлэрбин кытта сэрэнэн кэпсэтэр, иир­сээҥҥэ киирбэт буола сатыырым. Ол сылдьан биир быстах са­­нааны батыһан, үлэбиттэн уура­йан хаалбытым. Бу санаатахпына, түүлбүн олохпор киллэрэргэ бэйэм көмөлөспүт эбиппин, наадыйбатаҕым буоллар, туох даҕаны буолуо суох этэ, дьиҥэр”, – диэн кыһыйан кэпсээн турардаах.

УҤАН УТУЙУУ КЭМИГЭР

Любовь Борисова “Кэрэни көрбүт” киинэтин кэнниттэн көрөн баран тулабытыгар түүл, уҥан утуйуу туһунан кэпсэтии элбээбитэ буолуо. Уҥан утуйуу кэмигэр киһи төһө эмит кэм иһигэр бүтүн атын олоҕу да олорон ааһара буолуо. Ол курдук, доҕотторбун кытта саҥа киинэ тула кэпсэтэ олорон манныгы истэн соһуйдум.

Ааспыт үйэ бүтүүтэ 80-90-с сыллар диэки илин эҥээр баар улуус түгэх дэриэбинэтигэр биир эмээхсини өллө диэн, аймахтара, чугас ыаллара мустан көмөөрү сырыттахтарына, эмискэ хоруоп­ка сыппыт эмээхсиннэрэ олорон биэрбит уонна буола турары көрөн олус соһуйбут. Дьону да куттаабыт, бэйэтэ да куттаммыт. Кини көннөрү утуйдум эрэ дии санаабыт. Бу түбэлтэ кэнниттэн эмээхсиннэрэ син балай эмэ олорон баран анараа дойдуга айаннаабыт. Итинник араас түбэл­тэлэр биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр эрэ буолбакка, аан дойду үрдүнэн эмиэ онно-манна буолуталыыллар эбит.

Дьиктитэ диэн, өлөн баран тиллибит дьон бары биири көрөллөр эбит. Бу дьон уһуктан баран, дьикти чуумпу уоскулаҥ, уһун хараҥа көрүдүөр устун айан, ­ыраахтан көстөр сырдык уот, биир кэм куугунуур тыас баарын кэпсииллэр эбит.

ТҮҮЛҮГЭР КИНИГЭ ААХПЫТ

Аны биир интэриэһинэй дии санаабыт түбэлтэбин эмиэ кэп­­сииргэ сананным. Бу түбэлтэ уонча сыллааҕыта Саха сирин биир хоту баар оройуонугар ­буолбут.
Биир эр киһи ойоҕун кытта сүүрбэччэ сыл кэриҥэ ыал буолан нус-хас олорбуттар. Ол эрээри, хомойуох иһин, оҕолоро суох эбит. Үлэһит, өй-санаа мааны киһи эмискэ ыарытыйар буолан, араас бырааска көрдөрүнэ сатаабыт, эмп бөҕөтүн испит, бара сатаан норуот эмчиттэригэр эмиэ сылдьыбыт. Ким даҕаны ыарыытын сатаан быһаарбатах. Арай ол киһи ыалдьыбытын курдук ыалдьа сылдьан, биир үтүө күн охтон түһэн өйүн сүтэрбит.

Дьиэлээх хаһаайка куттанан сүрэҕэ айаҕынан тахсыбыт, тута “суһал көмөнү” ыҥырбыт. Быраастар кэлэн эр киһини балыыһаҕа илдьэ барбыттар, комаҕа түстэ диэбиттэр. Ый кэ­­риэтэ киин куоракка кэлэн эмтэнэн, эр киһи дьэ өйүгэр киирбит. Уһуктан баран балыыһаҕа сытарын көрөн олуһун соһуйбут уонна маннык кэпсээннээх ­буолбут:

– Хайдах, ханна өйбүн сүтэрбиппин билбэппин. Биирдэ өйдөөбүтүм, уһун да уһун көрүдүөр устун хааман иһэр этим. Тула өттүм сырдык, сылаас, үчүгэй сыттаах. Көрүдүөр бүтүүтэ маҥан улахан аан баара, ону арыйан хоско киирдим. Хос ортотугар остуолга хап-халыҥ кинигэ сытар этэ. Уу-чуумпу, ким даҕаны суох. Кинигэ номнуо аһаҕас сытар этэ, ким эрэ ааҕа сылдьарын курдук. Аатын көрөөрү саба сатаатым даҕаны, ыйааһыннаах баҕайы, илиим кыайбата. Онон арыллан сытар сирэйгэ туох суруллубутун ааҕааччы буоллум. Соһуйуом иһин, онно аатым, сааһым сурулла сылдьар этэ. Суругу бу диэн өйдөөбөппүн, арааһа сахалыы суруллубут быһыылаах. Уйбаныап Уйбаан (аатын уларыттыбыт) олоҕун суоллара диэн бэлиэтээһин баар. Онно мин олорон ааспыт олоҕум сурулла сылдьар, ол быыһыгар тугу сыыһа гыммытым суруллубут. Мин инженер идэтигэр буолбакка, учуутал идэтигэр үөрэниэхтээх киһи эбиппин. Ол иһин үлэтин сөбүлээбэт, онтон наһаа санаарҕыыр диэн суруйбуттар. “Доруобуйатыгар болҕомтотун уурбат, кыра ыарытыйыыга наадыйбат, ол иһин онто бэргээн таҕыста. Эрдэ кыһаллыбыта буоллар, ыалдьыа суох этэ, тута бырааска барыахтаах этэ. Ыал буолан баран оҕолоно илик эбит. Өлөрө эрдэ”, – диэн суруллубутун ааҕан наһаа соһуйдум. Аны олорбут олоҕум тухары тугу-ханна сыыһа туттубутум, тылласпытым кытта суруллубут, ону кытта хайҕааһыннар, үтүө өрүттэрим эмиэ, хата, бэлиэтэммиттэр. Үтүө өрүтүм мөкүбүнээҕэр элбэх эбит диэн үөрэ санаатым, – диэн биир ый өйө суох сыппыт киһилэрэ соһуччу кэпсээннээх уһуктубутуттан ойоҕо олус куттаммыт, дьиксиммит.

Бу кэнниттэн эр киһи түргэнник атаҕар туран, урукку олоҕор төннүбүт. Түүлүн эргитэ-урбата санаан, мээнэҕэ инниги көрбөтөх-истибэтэх буолуох­таахпын дии санаан, учуутал идэтигэр эбии үөрэнэн, саҥа идэни баһылаабыт. Уонна, дьэ, идэбэр таба тайанным, сөптөөх быһаарыныыны ылыммыт эбиппин диэн чэпчээбит. Бу кэнниттэн өр-өтөр буолбакка, ийэлээх аҕа буолар дьолун билбиттэр. Онон бу киһи “түүлбэр олоҕум кинигэтин ааҕан, дьолбор дьэ таба тайанным” диэн билэр дьонугар кэпсээбитэ сурах буолан тарҕаммыт.