Олох очурдара: Аймахтарын булбута

Лада дьиэтигэр киэһэ 9 чаас саҕана түгэх хоһугар көмпүүтэргэ үлэлии олорон, эмискэ ойон туран түннүк түүлүн аһа баттаата. Санаатыгар, түүлэ суох дьэп-дьэҥкир таас нөҥүө алтынньы бүтэһик күннэрин салгына киирэргэ дылы гынна. “Арба, бүгүн ийэм төрөөбүт күнэ дии. Аата сүрүн, хайдах умнан кэбиспит бэйэбиний” – диэн толкуйдуу туран, түннүгүнэн өҥөс гыммыта, толору киһилээх, уһун, кыһыл оптуобус ааһан эрэр эбит.

Бачча киэһэ итиччэ элбэх киһи ханна, туох соруктаах айанныыра буолла. Дьон олоҕо эмиэ ити оптуобус курдук эбээт, ким эрэ халыҥ аймахтаах, ким эрэ чороҥ соҕотох бу орто дойдуга кэлэн барар. Оттон Лада? Лада дьылҕата ураты, уус тыллааҕа буоллар арамаан да суруллуон сөптөөх. Бэйэтин номнуо үс сааһыттан өйдүүр. Устунан көмпүүтэргэ үлэлии олорбутун умна быһыытыйан, ол 1983 сылга тиийдэ.

1983 сыл

1983 сыл, сайын. Ити сайын тоҕо эрэ сөрүүн курдуга, Лада өрүү кэтэр, сотору тэстэрэ буолбут тэллэҕэр саҕалаах, киллэһик килиэккэ сиэптээх кыһыл ырбаахытын кэтэ сылдьар. Ийэтэ остуол аттыгар туран килиэп мэһийэн баран, күөх уктаах, сэбиэскэй сытыы быһах сыппах өттүнэн илиитин көхсүгэр сыстыбыт тиэстэни кыһыйар, эмискэ быһаҕын туппутунан охтон түһэр. Кырачаан Лада: “Мама, тур” — диэн эттэ, ийэтэ бэрт кытаанахтык туппут быһаҕын илиититтэн төлөрүтэ сатаан баран кыайбатын билэн уулусса ортотугар тахсан ытыы турбута. Дьолго, үлэ күнэ буолан, маҕаһыын атыыһыта дьахтар тахсан: “Лада, туох буоллуҥ? Тоҕо ытыыгын?” — диэн ыйыппытыгар, ытыырын кыатана сатыы-сатыы — ийэм өлөн хаалла — диэн хоруйдаахтаабыта. Дьиэҕэ хайдах киирэллэрин, быраас кэлэрин букатын өйдөөбөт.

Өйүн сүтэрбит ийэтин тута улуус киинигэр балыыһаҕа илдьибиттэрэ. Улаатан баран истибитинэн, ыйы быһа хамсаппакка сытыарбыттар үһү. Бу күҥҥэ диэри ийэтиттэн харыс да халбарыйбатах, ырбаахытын тэллэҕиттэн хотону хотонунан, балыыһаны балыыһанан тутуһа сылдьыбыт кыысчаан соҕотохсуйуу диэн тугун аан маҥнай манна билбитэ. Ийэтэ лоп курдук 40 сааһыгар оҕоломмута, онон ханыы кэлбэтэҕэ. Кыыс соҕотох буолуу диэн тугун билэ улааппыта.

Ийэтин суохтаан иэдэйиэх кыыһы, хата, оскуоланы саҥа бүтэрбит тастыҥ эдьиийэ ылан бүөбэйдээн, ити сайын кинилэргэ олорбута. Төһө да үчүгэйдик көрүллүбүтүн, тыл да быһаҕаһынан мөҕүллүбэтэҕин иһин, төрөппүт ийэни ким солбуйуо баарай, ийэтин ахтан өрүү аан боруогар олорорун өйдүүр.

Түүл дуу, илэ дуу?

Лада кыра эрдэҕиттэн түүллээх. Өссө оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан ыарытыйаары гынна даҕаны үксүгэр сырдык хааннаах оҕолору түһүүрэ. Икки-үс күнүнэн хайаан даҕаны тымныйара. Олоҕун тухары биир түүлү уончата түһээтэ быһыылаах: сэбиэскэй кэминээҕи сап эрийэр мас (катушка) курдук биэс мэндиэмэннээх дьиэ үрдүгүн саҕа улахан катушка эргийэ турар. Ону көрдөҕүнэ кыыс этэ-сиинэ барыта ибигириир, сүрэҕэ өлөхсүйэр, сэниэтэ эстэр. Уһуктан кэллэҕинэ тыына бу хаайтараары аҕай сытар буолар.

Урут улахаҥҥа уурбат бэйэтэ кэлин туох баар түүлү, бэлиэни көтүппэт буолла. Кэмигэр кыайан тойоннооботуттан, төбөтүгэр тута сылдьарыттан бэйэтэ даҕаны сылайар. Сороҕор умнан кэбиспитин кэннэ туох эмэ түгэннэр буолан: “Ээ, маны этэ сатаабыттар эбит ээ” — диэн кэмниэ кэнэҕэс ааспытын кэннэ биирдэ өйдөөн хомойор.

Оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар бииргэ төрөөбүтэ суоҕуттан бэйэтин туга эрэ итэҕэс курдук сананара. Бииргэ төрөөбүттээҕим буоллар… диэн араас ыра санааны оҥорон көрөн, кый ыраах тиийэрэ. Арыый улаатан баран санаатын кимниин даҕаны аһаҕастык үллэстэр киһитэ суоҕуттан, барытын бэйэтигэр тута сылдьара. Кэлин ыал буолан дьиэтээҕи түбүккэ, үлэҕэ умса түһэн умна быһыытыйда. Ол эрээри, биэс сыл иһигэр бэрт интэриэһинэй икки түгэҥҥэ түбэстэ.

Олорор подъеһыттан…

Лада куорат киинигэр толору хааччыллыылаах кыбартыыраҕа олорбута лоп курдук үйэ чиэппэрэ буолла. Биэс сыллааҕыта кулун тутар бүтүүтэ сылаас күн үлэтиттэн салгын сии таарыйа дьиэтигэр сатыы кэллэ. Лифт аана аһыллаатын кытта киирдэ, кэнниттэн аҕылаан-мэҥилээн сааһыра барбыт киһини кытта эдэр уол кэллилэр. Бу туран: “Бу дьону ханна көрдүм этэй” — диэн өйдүү сатаата да, кыайан тобулбата. Лифт бэһис этээскэ тиийэн аана аһыллаатын кытта тахсан, кыбартыыратын диэки хаама турда.

Аҕыйах күнүнэн ити хартыына эмиэ хатыланна. Бу сырыыга кимнээҕин сэрэйдэ. “Эһиги Хабырылайаптаргыт дуо?” — диэн ыйыппытын өйдөөбөккө даҕаны хаалла. Дьоно соһуйан: “Оннук” — эрэ диэн хардардылар. Лифт аһыллаатын кытта: “Ийэҕитигэр балтыгыттан Ладаттан бирибиэт үһү диэн тириэрдээриҥ” — диэн этээтин кытта лифт аана сабыллан хаалла.

Ити — Лада абаҕатын бастакы оҕото буолар. Абаҕата билсэр кыыһа хат хаалбытын билбэккэ, атын дьахтары ойох ылбыт эрэ буруйдаах. Ол эрээри, абаҕатын биэс оҕото кыраларыттан атын дэриэбинэҕэ эдьиийдээхтэрин билэллэрэ. Оннооҕор кинилэр дэриэбинэлэригэр биирдэ ыалдьыттыы кэлэ сылдьыбыт, саҥаһа кыыспытыгар ханыы буола хаал диэн этэн да көрбүттээх эбит. Арай, бу эдьиийэ киниттэн сүүрбэччэ сылынан аҕа буолан Лада билсибэтэҕэ. Кэлин хаартыскатын көрбүттээх уонна дьэ, ити лифтка туран кэргэнин, уолун билэн ылла.

Ити кэмтэн сыл аҥаара ааспыта. Аймахтара куоракка ат сүүрэр улахан дьиэ туттан, аҕа киһи быһыытынан эдьиийэ малааһыннарыгар ыҥыран ыалдьыттатан ыыппыта, биир хааннаах, удьуордаах дьон быһыытынан билигин дөрүн-дөрүн сибээстэһэллэр, бырааһынньыктарга көрсөллөр.

Лада олорор подъеһыттан эдьиийин булуутун көннөрү түбэһэр түгэн диэн улахаҥҥа уурбатаҕа. Ол эрээри, быйыл өссө биир аймаҕын булуоҕуттан соһуйуоҕунан соһуйа сылдьар.

Лада эһээлэрэ, эбээлэрэ кини төрүөн быдан иннинэ төннүбүттэрэ. Онон эһээ, эбээ тапталын билбэтэҕэ, хантан төрүттээхтэрин да букатын билбэт. Саатар, төрөппүттэрэ тыыннаахтарыгар төрүттэрин аатын-суолун ыйытан хаалбатаҕыттан хомойор. Аҕыйах сылтан бэттэх кыралаан туоһулуһар буолан эрэр. Кыыс сэттэ-аҕыс саастааҕар ийэтин кытта чугастааҕы дэриэбинэҕэ олорор эбээтин тастыҥ быраатыгар бара сылдьыбыттаахтар. Ити кэнниттэн сотору кэминэн аймахтара Дьокуускай эргин көһөн барыахтарыттан билсибэтэхтэрэ. Лада бэрт холку, сымнаҕас майгылаах, сырдык хааннаах дядя Толятын бу баардыы өйдүүр. Быйыл күһүөрү сайын, ол киһи Дьокуускайга көспүт кыыһын төлөпүөнүн булан кэпсэтэ сырытта. Алта уонун лаппа ааспыт, номнуо сиэннэрдээх дьахтар тута биллэ, эбиитин: “Эдьиийим аах кыыстаахтар этэ, ханна тиийдэҕэй диэн сэмээр санаан ылааччыбын” — диэн үөртэ. Бэйэтэ икки кыыстааҕа иккиэн куорат оскуолатын бүтэрэн, суут-сокуон үлэһиттэрэ буолбуттар, номнуо оҕолоох-уруулаах дьон эбит. “Мин улахан кыыспын кытта олоробун. Кыра кыыһым аах былырыын оҕолоро үөрэнэр оскуолаларыттан чугас түөрт хостоох кыбартыыра ылбыттара” — диэн Лада олорор түөлбэтин, бэл диэтэр, дьиэтин кытта ааттаата. Лада тута: “Мин эмиэ онно олоробун. Хаһыс подъеһый?” — диэн ыйыппытыгар дьахтар төлөпүөн нөҥүө — үһүс диэн хардарда. “Тыый, мин эмиэ онно, бэһис этээскэ олоробун эбээт” — диэн соһуйан эрэ хаалла. Салгыы чаас аҥаара курдук билэр-билбэт аймах дьоннорун туһунан элбэҕи кэпсэттилэр. Лада ордук төрүттэрин туһунан ыйыталаста, хардарыта хаартыска ыытыстылар. Итинтэн ыла кыралаан билсэр, кэпсэтэр буолан эрэллэр.

Кыыс биэс сыл иһигэр олорор подъеһыттан икки аймаҕын буолуоҕуттан, “совпадения неслучайны” дииллэрин дьэ итэҕэйдэ, ити икки түгэн өйүттэн тахсан биэрбэт. Тоҕо? Өбүгэлэр аймахтаргын кытта сибээскин быһыма дииллэр дуу, соҕотох буолбатаххын диэн этэ сатыыллар дуу… Таайыытын билигин да билбэт…