Олох очурдара: Атын киһи хараҕын уутунан дьолломмоккун…

Уруйдаана  бүгүн үлэтиттэн арыый эрдэ бүтэн, аргыый аҕай дьиэтин  диэки хааман  истэ. Үлэ чааһа бүтэн, куорат киинигэр аалыҥнас киһи. Оскуола аһыллара чугаһаан, оҕо-уруу да элбэх.

Кини бу иһэн иннигэр икки игирэ оҕону кэлээскэҕэ олордон үтэн иһэр эдэр ийэни көрөн, ис-иһиттэн үөрдэ. Чээн, эчи кэлээскэлэрэ да дьэрэкээнэ бэрт. Кырачааннар сибэккинэн симэммит хонууга олороллорун курдук ойуулаах кэлээскэ уонна кырачааннар симиттэ көрөн ылбыт харахтара Уруйдаананы долгуттулар. “Барахсаттар, иккиэн тэҥҥэ күн сирин көрөн, төрөппүттэргитигэр, аймах дьоҥҥутугар төһөлөөх дьолу аҕалбыккыт буолуой? Олоххут эмиэ куруук кэрэ сибэккинэн симэннин!” диэн кинилэргэ үчүгэйи эрэ баҕаран мичээрдии истэ.

Сотору буолбата, Уруйдаана аны өссө биир кэлээскэни үппүт эр киһи иһэрин көрө биэрдэ. Чугаһаан кэлбитэ: хап-хара кэлээскэҕэ икки атаҕа суох эдэркээн уол олорор эбит. Ону көрөн олус соһуйда уонна түргэн үлүгэрдик хараҕын куоттарда. “Киһи эрэ хараастыах… Кини кэрэ аҥаар дьиҥнээх тапталын билиэ дуо?” диэн эдэр киһи тыйыс дьылҕатыттан харааһынна.

Олоххо үрүҥ уонна хара сиэттиһэ сылдьарын туоһута буолбут бу икки түгэн аҕыйах мүнүүтэ иһигэр кини иннигэр элэҥнээн ааспытын дьиктиргии да, дьиксинэ да санаан ылла. Биир кэлээскэҕэ — олох сибэккилэрэ, бииригэр — инникитин туох дьылҕаланара биллибэт эдэр киһи…

Итинник курус санааҕа куустаран, били баарыан үөрэ-көтө испитэ ханна да суох буолла… ол оннугар олоҕун эҥин эгэлгэ эридьиэстэрэ эмиэ эргиллэн кэлэргэ дылы гыннылар…

Дьол көрдүү «дьоллоох Дьокуускайга»

Уруйдааналаах оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэрэ, билигин санаатахха, дьоллоох да кэмҥэ ааспыт эбит. Уон сыл бииргэ үөрэммит, эн-мин дэһэн, эйэ дэмнээхтик эҥэрдэспит оҕолорун кытары биир дьиэ кэргэн курдук санаһаллара. Бары тутуспутунан оскуоланы бүтэрэн, ким үөрэххэ киирбитэ, ким дойдутугар үлэлии-хамсыы хаалбыта, устунан ыал буолан, оҕо-уруу тэнитэн, уһун буруо таһаарыммыта.

Уруйдаана дьүөгэтэ Аннушкалыын кылаастарыгар да, оскуолаҕа да тарбахха баттанар үчүгэй үөрэнээччи уонна айылҕа хайдах биэрбитинэн кэрэ сэбэрэлээх кыргыттар этилэр. Ону билиммит курдук, төһө да иллээх-эйэлээх буоллаллар, кылааһын уолаттарын диэки көрбөттөрө, эгэ, кинилэргэ кэргэн тахсар туһунан санаан ылыахтара дуо. Кинилэр кылаастарын уолаттарынааҕар үчүгэй уолаттар, уола хааннар бу дэриэбинэлэриттэн атын сиргэ эрэ баар буолуохтаах курдуктара. Уруйдаананы киниттэн алын кылааска үөрэнэр Спартак диэн сырдык хааннаах уол сэҥээрэрин билэрэ, хаста даҕаны кинини кытары чугастык көрсө сатаабыта эрээри, кыыс наар иэдэс биэрэ сылдьыбыта. Оннук бэйэ-бэйэлэригэр чугаһаспакка хаалбыттара.

Икки дьүөгэ кыыс «Дьоллоох Дьокуускай» куоракка кэлэн, сөбүлүүр идэлэригэр үөрэнэн, идэ ылан үрүө-тараа барбыттара. Үөрэҕи эрэ аһара өрө тутан дуу, эбэтэр кыра-хара киһиэхэ сэнэбиллээх соҕус сыһыаннара уларыйбакка дуу, хайалара да кэргэн тахсыбакка хаалбыта.

Уруйдаана бииргэ төрөөбүт убайа олохсуйбут улууһугар анатан үлэлии барбыта. Манна да кини аналын була охсубатаҕа. Убайа ыксаан: “Балтыкам барахсан, үтүөмсүйэр майгыгын арыый намыратыаҥ этэ. Дьокуускай курдук киэҥ сиргэ биэс сылы быһа олорон, үөрэнэн да, аналгын булбатыҥ. Бу манна да уолаттар бааллар ээ. Хараххын арый уонна киэҥник көр. Эбэтэр бэйэҥ кылааһыҥ уолаттарыгар эргилин! Уопсайынан, атын улуус киһитиниин ыал буолар уустуктардаах эбит. Мин бу дойдубар тиийбэтэҕим хас сыл буолла? Дойдугар эргилин”, — диэн балтыгар маннык тыллары сотору-сотору хатылыыр буолбута. Ол балтыттан мэһэйдэтэриттэн дуу, көҥөнөрүттэн дуу буолбатах этэ. Балтын олоҕун оҥосторугар уонна төрөөбүт дойдуларыгар төннөр сирдээх буоларыгар баҕаран этэ.

Кыыс убайын этиитин ыараҥнатан көрбүтэ, чахчыта да дойдутугар хаалбыт, бэйэ-бэйэлэрин кытары ыал буолан байан-тайан, ыал бэрдэ буолан олорор дьон элбэх эбит. Кинилэр бары киэҥ-куоҥ дьиэлээхтэр, тиэргэҥҥэ оҕолор хатан күлүүлэрэ иһиллэр, кырата иккилии массыыналаахтар, тыа сиригэр наадалаах тиэхиньикэ эгэлгэтэ, далга хороҕор муостааҕы, сыспай сиэллээҕи ааҕан сиппэккин. “Биһиги курдук үөрэҕи батыспакка, ыраах сирдэринэн тэлэһийбэккэ, дойдуларыгар олохсуйан, бэйэлэрин тустарыгар дьоллоох да дьон эбиттэр!” диэн Уруйдаана аһаҕастык ымсыырар буолбута.

“Соруйан да дойдубар хаалар эбиппин…”

Уруйдаана биир уоппускатыгар дойдутугар бара сылдьарга санаммыта. Биир дойдулаахтара, биллэн турар, олус үөрэ, сонургуу көрсүбүттэрэ. Ол эрээри, сорохтор хайдах эрэ харахтарын киниттэн куоттаралларын, тугу эрэ этиэхтэрин баҕаралларын дьиктиргии санаабыта.

Аҕыйах хонугунан кулуупка кэлии артыыстар кэнсиэртэригэр тиийэн, эмискэ били куоракка бииргэ үөрэммит дьүөгэтэ Аннушка уонна Спартак бииргэ кэлбиттэрин соһуйа көрбүтэ. Кинилэр иккиэн да Уруйдаананы көрөөт, туох эрэ буруйдаах дьон курдук, саҥата суох таалан турбуттара. Аннушкалыын билсибэтэхтэрэ ырааппыт этэ, ол гынан баран, Спартак уонна Аннушка ыал буолуохтарын сөбүн туһунан өйүгэр да оҕустаран көрбөтөҕө эбээт… Тоҕо диэтэххэ, дьүөгэтэ Аннушка сылдьарын былаһын тухары Спартак итэҕэһин-быһаҕын туустаан-тумалаан кэпсиирэ дии… уонна хайдах?! Уруйдаана Спартакка сүрэҕэ ууллубатах буолан, киниттэн соһуйбатаҕа, арай дьүөгэтиттэн хомойбута, кэлэйбитэ.

“… Ити буоллаҕына! Соруйан да дойдубар хаалар эбиппин…” диэн Уруйдаана өһөс санаата баһыйбыта. Төрөөбүт дьиэтин сөргүтэн, үлэтэ да суох буоллар, олоро хаалбыта. Сотору кэминэн, кини дьолугар дуу, соругар дуу оскуола кэнниттэн оҕолор дьиэтээҕи үлэлэрин бэлэмниир учуутал миэстэтэ босхоломмута. Онон, уһуну-киэҥи санаабакка, дойдутугар хаалбыта. Биир сыл түргэнник элэстэнэн ааспыта. Ол тухары Аннушкалыын биир тылынан айах атан кэпсэппэккэ кыстаабыттара. Арай, Спартак син биир уруккутун курдук кини диэки истиҥник көрөрө, суол тоҕойугар маныыра да элбээбитэ…

Биир күһүҥҥү нуһараҥ киэһэ Спартак Уруйдаана дьиэтигэр киирэн кэлэн кыыһы улаханнык соһуппута. “Уруйдаана, баһаалыста, миигин үүрүмэ. Кэпсэтиэх”, — диэн эр киһилии кытаанахтык саҥарбытыттан кыыс хайдах эрэ олус долгуйбута. Бу өйдөөн көрдөҕүнэ, Спартак урукку уоттаах харахтара уостан хаалбыт курдуктара, туох эрэ улахан санааҕа баттатан сылдьара сирэйигэр-хараҕар биллэр эбит этэ. Урут улахаҥҥа уурбатах, саатар эйэҕэстик кэпсэтэн да ылбатах Спартагын хайдах эрэ ийэлии аһына санаабыта. Бу киэһэ киниэхэ олоҕун барытын: аармыйаҕа сырыттаҕына, Аннушка таптал суругун тиһигин быспакка ыыппытын, бэл, Уруйдаана кинини хаһан да сөбүлээбэтэҕин туһунан эппитин, уол оскуолатааҕы тапталыгар эрэлэ уостан кини дьүөгэтин кэргэн ылбытын, икки оҕолоохторун… ол эрэн, бу олоххо дьоло суоҕун туһунан аһаҕастык кэпсээбитэ.

Оо, олох эргиирэ, эгэлгэтэ элбэҕин эриэхсит! Бу күнтэн ыла кинилэр кистээн көрсүһэр, таптаһар буолбуттара. Спартак кэнникинэн кэргэниттэн арахсарын уонна Уруйдааналыын ыал буоларга сананарын этэр буолбута. Эр киһи имэҥнээх тапталын билбэтэх кыыс Спартагы таптаабыта, кинитэ суох олорор кыаҕа суоҕун билбитэ уонна ыал олоҕун ыһан, оҕолору тулаайах хаалларар аньыытын-харатын умнан туран, тапталга бас бэриммитэ.

Эр киһини төһө да күүстээх аҥаарынан билиннэрбит, ардыгар ис-иһигэр киирдэххэ, кини курдук уйан, олох охсуутун уйбат киһи суоҕун курдук буолар. Ыал аҕата арахсар санаатын биллэрбитин кэннэ, кэргэниниин киҥир-хаҥыр саҥарсыыларын, оҕолор аҕаларын ыытымаары ытаһалларын уонна хаһан эрэ дьүөгэлии дьахталлар букатыннаахтык бурайсыыларын Спартак тоҥуй сүрэҕэ тулуйбатаҕа… Биир күн бултуу баран баран, үүтээнигэр охто сытарын булбуттара… Охсор ыарыыга оҕустарбыт Спартак икки атаҕа аккаастаан, кэлээскэҕэ эрэ олорор, устунан суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута…

Оттон Уруйдаана биир дойдулаахтара кырыы харахтарынан көрөллөрүн, ыал олоҕун алдьаппыт сэтэ-сэлээнэ бэйэтигэр тиийиэҕин эппит кырыыс тылларын тулуйбакка, хаһааҥҥы эрэ курдук, дьол көрдүү икки атаҕынан куоппута. Хомойуох иһин, сотору Аннушка бу орто дойдуттан күрэммит, оҕолор барахсаттары Оҕо дьиэтигэр биэрбит ыар сурахтара иһиллибитэ.

Бу олоххо таптал диэн баар дуо? Уруйдаана чахчы таптаабыт буоллаҕына, кини туһуттан олох ыар охсуутун сүкпүт, орто дойду олоҕор чороҥ соҕотох хаалбыт Спартагар эргиллэр күүстээх санааны тоҕо ылыммата?

Уруйдаана бүгүн ити кэлээскэҕэ олорор эдэркээн уолу көрөн, хараҕын уута халыйан тахсыбытын киэр илгээри, уһун тарбахтарынан сирэйин хайа тардыммыт кыһыытыттан уонна кырачаан оҕолору кэлээскэҕэ үтэр дьолу билбэтэҕиттэн маккыраччы ытаата… “Атын киһи хараҕын уутунан дьолломмоккун”, “Туох барыта сэттээх-сэлээннээх” диэн хаһан эрэ биир дойдулаахтара эппит тыллара хаһааҥҥытааҕар да иччилээхтик иһилиннилэр…